Kathimerini.gr
ΤΗΣ ΓΙΩΤΑΣ ΣΥΚΚΑ
«Πόσες και πόσες νύχτες. Μας ξαγρυπνάει ένα παράξενο τραγούδι. Σαν αντίλαλος βαθύς στα βράχια του μυαλού. Στα βράχια της καρδιάς. Σαν μία παράξενη αλλόκοτη βοή. Σαν ένα ρεύμα αρχέγονο, άγριο. Ηλεκτρίζει βαθιά την ψυχή μας. Ηλεκτρίζει βαθιά το κορμί μας. Ρέει στις φλέβες μας, κι αναταράσσει τα ραγισμένα σώματά μας. Ανασηκώνει τα ραγισμένα σώματά μας σ’ έναν αλλόκοτο, αρχέγονο χορό. Σ’ ένα χορό αρχέγονο, άγριο...». Με αυτά τα λόγια ξεκινά η παράσταση «Χορός της φωτιάς» στο Δημοτικό Θέατρο του Πειραιά. Kαι με την ερώτηση: «Τι απέγιναν;
Οσοι είχαν μέσα τους το σπέρμα της ζωής. Τι απέγιναν;».
Είναι το νέο έργο το Αρη Μπινιάρη. Μια παράσταση ενθύμησης για τον Πόντο. Μέσα από τη γνώριμη διαδικασία της συναισθηματικής εμπειρίας, τη μουσική, την κίνηση και την αναπαράσταση, ο «Χορός της φωτιάς», αναφέρεται «στον αγώνα αντίστασης απέναντι στην καταστροφική επέλαση του ολοκληρωτισμού, στην περιοχή του Πόντου στις αρχές του 20ού αιώνα». Ενα ιστορικό γεγονός γίνεται αφορμή «για να εστιάσουμε στις γονιμικές ιδιότητες ενός λαού, που εγείρεται και μάχεται ενάντια στις δυνάμεις που αρνούνται τη ζωή».
Η μουσική του Φώτη Σιώτα είναι δυνατή, διαπεραστική, και παίζεται με τρεις μουσικούς. Βιολί, κρουστά και τσέλο. Οι 11 ηθοποιοί της παράστασης, με πρωταγωνιστές τον Χρήστο Λούλη και την Ιωάννα Παππά, παίρνουν θέση. Η αφήγηση ξεκινά από μία ειρηνική κατάσταση και σιγά σιγά ακούγονται οι ιαχές των ορδών του Τούρκων. Διαπράττονται βιαιοπραγίες, εκτοπισμοί, πορείες θανάτου, ακούγεται όμως και η απόφαση των Ποντίων να αντισταθούν, να πολεμήσουν. «Για μένα το κομμάτι της αντίστασης είναι πάρα πολύ σημαντικό» λέει ο Αρης Μπινιάρης στην «Κ». «Εστίασα στο κίνημα των Νεότουρκων το οποίο εκδηλώθηκε με την υποστήριξη του στρατού το 1908, επειδή συνοψίζει απόλυτα αυτό που συνέβη. Ηταν ένα καθαρόαιμο, εθνικιστικό, φυλετικό κίνημα, το οποίο προφανώς και για οικονομικούς λόγους, στη μετάβαση της οθωμανικής αυτοκρατορίας, προκειμένου να αναλάβει την εξουσία, εξόντωσε και εκτόπισε όσους δεν δέχονταν να εκτουρκιστούν ή να εξισλαμιστούν. Ηταν συγκλονιστικά όσα έγιναν τότε. Και βέβαια, ήταν η μεγάλη πρόβα για όσα διαδραματίστηκαν κάποια χρόνια αργότερα στη Γερμανία με τον Χίτλερ. Στην Ελλάδα αποφεύγουμε να μιλάμε γι’ αυτά, αλλά ήταν μια μεθοδευμένη προσπάθεια εξόντωσης και εκκαθάρισης πληθυσμών, μειονοτήτων και αρχαίων λαών. Οπως ήταν οι Αρμένιοι, οι Ασσύριοι, οι Πόντιοι».
Ο Αρης Μπινιάρης έγραψε το κείμενο με βάση τη μουσική και τη χωρική αφήγηση. Προτίμησε τις ιστορικές πηγές και τις προσωπικές μαρτυρίες, τα επίσημα κρατικά εντάλματα, την επιστολογραφία της εποχής, δημοσιεύματα των εφημερίδων, «αποφεύγοντας, τις λογοτεχνικές εργασίες». Οπως και στο «Υψωμα 731», έτσι κι εδώ, δεν δίνεται κάποιος τοπικός ή χρονικός προσδιορισμός. «Κάποιος που δεν γνωρίζει την ιστορία του Πόντου θα μπορούσε να θεωρήσει ότι η παράσταση αναφέρεται σε έναν άλλο λαό. Ακριβώς για να τονίσουμε ότι κάτι τοπικό ανάγεται ταυτόχρονο σε πανανθρώπινο. Για να δείξουμε την οικουμενικότητα αυτών των γεγονότων, των θηριωδιών, των εγκλημάτων. Παρόμοιες καταστάσεις συνέβησαν και αλλού, σε άλλες εποχές. Η μετάλλαξη της οθωμανικής αυτοκρατορίας ξεκίνησε όταν συνειδητοποίησαν ότι χάνει τη δύναμή της και άρχισαν να υπάρχουν φωνές που μιλούσαν για συνύπαρξη, ισότητα, δημοκρατία. Εβλεπαν ότι πρέπει να εφευρεθεί ένα άλλο μοντέλο για τη συνύπαρξη των διαφορετικών εθνοτήτων και των φύλων. Οι Νεότουρκοι που ήταν μια μειοψηφία, έκαναν ένα πραξικόπημα. Τα ιστορικά γεγονότα εδώ είναι η αφορμή. Η διάθλαση που γίνεται είναι ποιητική».
Ο συγγραφέας και σκηνοθέτης του έργου «Ο χορός της φωτιάς» Αρης Μπινιάρης
Τεράστιο ζήτημα
Το ποντιακό ζήτημα, βέβαια, είναι θέμα τεράστιο που δεν μπορεί να ειπωθεί σε μία θεατρική παράσταση. «Αν το επιχειρήσεις, κινδυνεύεις να μπερδέψεις τους θεατές. Ο ποντιακός ελληνισμός δεινοπάθησε όχι μόνο από τους Τούρκους, αλλά και αργότερα στη Σοβιετική Ενωση με τον Στάλιν, καθώς και στην Ελλάδα όταν ήρθαν εδώ, όσοι τα κατάφεραν. Μίλησα με ιστορικούς του λεγόμενου προοδευτικού χώρου αλλά και του συντηρητικού και μου είπαν ακριβώς τα ίδια, ότι στην Ελλάδα αργήσαμε να συζητήσουμε το θέμα. Και όταν έγινε, ήταν πια μετά τη Μεταπολίτευση. Αργήσαμε γενικά να μιλήσουμε για το Μικρασιατικό ζήτημα».
Από τις σφαγές, τους εκτοπισμούς εναντίον των ελληνικών πληθυσμών που πραγματοποιήθηκαν από το κίνημα των Νεότουρκων στον Πόντο και τις μεθόδους που χρησιμοποιήθηκαν τότε –βασανιστήρια, πείνα, δίψα, εξάντληση από έκθεση σε κακουχίες, πορείες θανάτου, δολοφονίες– τον συγκίνησε η κουβέντα «είναι αδύνατον κανείς να περιγράψει…», που ειπώθηκε από ανθρώπους που βίωσαν την εξόντωση. «Μελετώντας το υλικό από διάφορες ιστορικές πηγές, δυσκολεύεσαι να περιγράψεις τις θηριωδίες. Μητέρες που καθώς εκτοπίζονταν στις πορείες θανάτου –στην ουσία κινούμενα στρατόπεδα συγκέντρωσης όπως έχουν χαρακτηριστεί–, μετακινούνταν υπό άθλιες συνθήκες, σε στέπες και ερήμους, με στόχο τη φυσική εξόντωσή τους, με τη συμβολή των Γερμανών. Με συγκλόνισαν αυτές οι γυναίκες που αρνούνταν να παραδεχθούν πως τα παιδιά τους πέθαναν από τις κακουχίες και συνέχιζαν να τα κουβαλάνε νεκρά στην αγκαλιά τους».
Θέλει να παρουσιάσει το θέμα σε ένα κοινό που δεν παρακολουθεί αυτή τη θεματολογία. «Από την άλλη, θέλω και οι ίδιοι οι Πόντιοι να παρακολουθήσουν μια ιστορία δική τους όχι φολκλορικά ιδωμένη, κολλημένη στην παράδοση, αλλά με έναν πιο ανοιχτό τρόπο». Εκτός από τα στοιχεία της αφήγησης, ο Μπινιάρης χρησιμοποίησε και στοιχεία αναπαράστασης, κινησιολογικής απεικόνισης. Τον απασχόλησε το στοιχείο του κύκλιου χορού. «Μου έκανε εντύπωση πώς μέσα στις κακουχίες και τις διώξεις πάντα είχαν μια λύρα και ένα νταούλι μαζί τους. Ο μεγάλος αριθμός των ηθοποιών που χρησιμοποιώ σε αυτή την παράσταση, εν αντιθέσει με τις προηγούμενες, χρησιμεύει και σ’ αυτό: αναπαριστά κάτι συλλογικό».
Η λύρα θα ακουστεί, αλλά όχι ζωντανά, γιατί στη μουσική σύνθεση υπάρχουν και εκσυγχρονισμένα στοιχεία της παράδοσής τους. «Δεν απεικονίζουμε την παράδοση. Θέλαμε να εκσυγχρονιστούν όλα αυτά και να ηχήσει η λύρα τη στιγμή που θα έχει νόημα».
Στα μαθήματα που έκαναν οι ηθοποιοί με έναν χοροδιδάσκαλο από τον Σύλλογο Ποντίων «Αργοναύται - Κομνηνοί», πριν ξεκινήσουν οι πρόβες, ο Αρης Μπινιάρης παρατήρησε ότι στον Πόντο χόρευαν σε κλειστούς κύκλους. «Δηλαδή δεν χορεύεις για να σε δει ο άλλος. Εδώ ο χορός έχει άλλη λειτουργία. Ετσι όπως βίωσα την εμπειρία, αισθάνθηκα μια πιο ενδοσκοπική, πιο διαλογιστική λειτουργία. Με εντυπωσίασαν οι μικρές, μετρημένες κινήσεις. Δεν υπάρχουν μεγάλα βήματα, ανοίγματα, σάλτοι και άλματα. Αυτοί οι χοροί είναι σαν ένα είδος κινησιολογικού διαλογισμού. Είναι πιο δωρική η φόρμα τους. Στην παράσταση δεν χρησιμοποιούμε τον πυρρίχιο, πρώτον γιατί είναι ανδρικός χορός και δεύτερον, επειδή είναι τα ιερά και τα όσια των Ποντίων. Θέλει χρόνια για να τον μάθεις. Ο δάσκαλός μας στον χορό μάς είπε ότι ούτε οι ίδιοι οι Πόντιοι δεν σηκώνονται όλοι να χορέψουν πυρρίχιο. Το σεβαστήκαμε, μάθαμε όμως άλλους χορούς τους, σπαράγματα των οποίων εμφανίζονται στην παράσταση».
Μικρασιατική ρίζα
Ο Αρης έχει και μικρασιατική ρίζα, αλλά δεν είχε κάποιες οικογενειακές αφηγήσεις για το τι συνέβη τότε. «Κρατήθηκαν οι γεύσεις, η μαγειρική, αλλά καμία αναφορά, σαν να μη θέλουν να θυμούνται. Είναι κατανοητό, αλλά από μια γενιά και μετά οφείλουμε να ανοίξουμε ένα διάλογο, έστω βήμα βήμα. Οι Πόντιοι περισσότερο από τους υπόλοιπους της Μικράς Ασίας βγήκαν πρώτοι, θαρρετά και διεκδίκησαν. Πιστεύω ότι σ’ αυτό το ζήτημα είναι οι πιο δυναμικοί απ’ όλους τους Μικρασιάτες. Είναι επίσης συγκλονιστικό το πώς διατήρησαν τα ήθη και τα έθιμά τους έως και σήμερα, τη γλώσσα, τη μουσική, τους χορούς. Μη ξεχνάμε ότι η ποντιακή διάλεκτος κατάγεται από την ιωνική».
Πρέπει να ξανακοιτάξουμε την Ιστορία μας, άσχετα με την ιδεολογία καθενός, λέει ο Αρης Μπινιάρης. «Δεν μπορούμε να επιτρέψουμε στην Ιστορία και στη μνήμη να εργαλειοποιούνται». Τη φετινή θεατρική σεζόν ο ηθοποιός και σκηνοθέτης έχει τετραπλή παρουσία: Το «Υψωμα 731» που κέρδισε το κοινό και στη βόρεια Ιταλία, το περασμένο καλοκαίρι, στο φεστιβάλ Mittelfest, επαναλαμβάνεται στο «Πορεία». Το «Ξύπνα Βασίλη» στο Εθνικό Θέατρο. Ενώ, μετά την πρεμιέρα στο Δημοτικό Θέατρο του Πειραιά με τον «Χορό της φωτιάς», ετοιμάζεται για την «Ηλέκτρα» που ανεβάζει τον νέο χρόνο στο Θέατρο Τέχνης.
«Ο Χορός της φωτιάς», 30/10, Δημοτικό Θέατρο Πειραιά.
