Η σύγχρονη εποχή χαρακτηρίζεται από τη ριζική διείσδυση της οικονομικής λογικής σε κάθε πεδίο της ανθρώπινης δραστηριότητας. Η χρηματιστικοποίηση (η διαδικασία μέσω της οποίας οι αρχές και οι μηχανισμοί των χρηματοπιστωτικών αγορών επεκτείνονται πέραν του οικονομικού πεδίου) έχει καταστεί η κυρίαρχη μορφή ορθολογικότητας της ύστερης νεωτερικότητας. Δεν πρόκειται πλέον για μια τεχνική διαδικασία ή για εξέλιξη των κεφαλαιαγορών, αλλά για έναν νέο τρόπο κατανόησης του κόσμου, όπου το πραγματικό καθίσταται νοητό μόνον όταν μπορεί να ποσοτικοποιηθεί.
Η οικονομική λογική έχει μετατραπεί σε καθολικό πλαίσιο νοηματοδότησης της εμπειρίας. Κάθε πτυχή της ζωής (η εργασία, η εκπαίδευση, η πολιτική, ακόμη και οι διαπροσωπικές σχέσεις) υπάγεται σε διαδικασίες αξιολόγησης, υπολογισμού και σύγκρισης. Η αξία παύει να είναι κατηγορία ηθική ή πολιτισμική και καθίσταται οικονομική συνάρτηση. Ο άνθρωπος ενθαρρύνεται να αντιμετωπίζει τον εαυτό του ως επένδυση προς διαχείριση, να προγραμματίζει το μέλλον του με όρους απόδοσης και ρίσκου, και να εσωτερικεύει τη λογική της αγοράς ως προσωπικό ήθος. Η υποκειμενικότητα αναδομείται σύμφωνα με τις αρχές του χρηματοπιστωτικού ορθολογισμού: ο πολίτης μετασχηματίζεται σε «επιχειρηματία του εαυτού», υπεύθυνο για τη συνεχή κεφαλαιοποίηση της ύπαρξής του.
Πίσω από αυτή τη μεταβολή αναδύεται μια βαθύτερη φιλοσοφική υπόθεση: η ταύτιση του πραγματικού με το μετρήσιμο. Η εποχή της χρηματιστικοποίησης εγκαινιάζει μια νέα μεταφυσική, όπου η ποσοτικοποίηση λειτουργεί ως προϋπόθεση ύπαρξης. Το μη υπολογίσιμο θεωρείται περιττό ή ανύπαρκτο. Έτσι, η ποιοτική διάσταση του ανθρώπινου βίου (π.χ. η δημιουργία, η φροντίδα, η αβεβαιότητα, η ηθική στάση) υποβαθμίζεται ή μεταφράζεται σε αριθμητικά μεγέθη. Η εργαλειακή λογική απορροφά τη σφαίρα του νοήματος, υποκαθιστώντας την ελευθερία με την αποδοτικότητα και την ευθύνη με τη στρατηγική.
Η μεταβολή αυτή επηρεάζει αποφασιστικά και τη σχέση του ανθρώπου με τον χρόνο. Η χρηματιστικοποιημένη οικονομία δεν περιορίζεται στο να αποτιμά το παρόν, αλλά προεξοφλεί το μέλλον. Η αξία δεν εδράζεται πλέον στην πράξη ή στην εμπειρία, αλλά στην προσδοκία της μελλοντικής απόδοσης. Το παρόν αποκτά σημασία μόνο ως προετοιμασία ενός επερχόμενου κέρδους. Ο χρόνος μετατρέπεται σε κεφάλαιο, και το μέλλον εμπορευματοποιείται ως αντικείμενο συναλλαγής. Έτσι, ο άνθρωπος ζει σε ένα καθεστώς διαρκούς αναμονής, εγκλωβισμένος στη λογική της πρόβλεψης και της προεξόφλησης. Το αποτέλεσμα είναι η αποξένωση του υποκειμένου από το ίδιο του το παρόν, η ύπαρξη γίνεται εργαλείο για ένα μέλλον που δεν έρχεται ποτέ.
Η χρηματιστικοποίηση επιχειρεί επίσης να εξαλείψει την αβεβαιότητα, να την υποτάξει σε λογιστικά μοντέλα και μετρήσιμα δεδομένα. Ωστόσο, η αβεβαιότητα δεν είναι απλώς τεχνική δυσκολία. Είναι οντολογική διάσταση της ανθρώπινης ύπαρξης. Όπως έδειξαν ο Μ. Χάιντεγκερ και ο Φ. Νάιτ, η ανοιχτότητα του μέλλοντος συνιστά θεμέλιο της ελευθερίας: ο άνθρωπος υπάρχει μέσα στη δυνατότητα του μη προβλέψιμου. Η προσπάθεια πλήρους εξάλειψής του ισοδυναμεί με την κατάργηση της ίδιας της ελευθερίας. Η μαθηματικοποίηση του απρόβλεπτου δεν το εξαφανίζει, απλώς το αναπαράγει με νέες μορφές αστάθειας και φόβου. Έτσι, η κοινωνία της ασφάλειας καταλήγει να παράγει περισσότερο άγχος και μεγαλύτερη ανασφάλεια.
Σε αυτό το πλαίσιο, η ηθική χάνει το αυτόνομο κύρος της. Όταν κάθε πράξη αξιολογείται με βάση την απόδοση, η έννοια της αξιοπρέπειας αντικαθίσταται από την αποδοτικότητα. Η κλασική καντιανή αρχή, σύμφωνα με την οποία ο άνθρωπος είναι σκοπός καθ’ εαυτόν, υπονομεύεται από τη νεοφιλελεύθερη ηθική της επίδοσης. Ο υπολογισμός υποκαθιστά την κρίση, και η ευθύνη διαχέεται μέσα σε απρόσωπους μηχανισμούς αποφάσεων. Οι πράξεις παύουν να συνδέονται με το πρόσωπο που τις εκτελεί, και η ευθύνη χάνεται μέσα στη θεσμική ανωνυμία. Πρόκειται για τη βαθύτερη κρίση του σύγχρονου ανθρωπισμού: την απώλεια της ικανότητας του ανθρώπου να νομοθετεί για το νόημα των πράξεών του.
Η χρηματιστικοποίηση, υπό αυτή την οπτική, συνιστά όχι απλώς οικονομικό φαινόμενο αλλά νέο ανθρωπολογικό παράδειγμα. Κατασκευάζει έναν «χρηματοπιστωτικό άνθρωπο» που βιώνει τον εαυτό του ως κεφάλαιο υπό διαρκή αξιολόγηση. Η ατομική ελευθερία ταυτίζεται με την ικανότητα αυτοπειθαρχίας και αυτοβελτίωσης, ενώ η κοινωνική ευθύνη αντικαθίσταται από την ατομική στρατηγική. Η εργαλειακή λογική απορροφά το ηθικό, μετατρέποντας τη ζωή σε αντικείμενο διαχείρισης. Ο homo economicus δεν είναι πλέον ο οικονομικός δρων του 19ου αιώνα, αλλά ο οντολογικός τύπος του 21ου. Το υποκείμενο που σκέπτεται, αισθάνεται και πράττει με όρους απόδοσης.
Παρά ταύτα, η πλήρης επικράτηση αυτής της λογικής δεν είναι αναπόφευκτη. Η ανθρώπινη εμπειρία διατηρεί στοιχεία που αντιστέκονται στην ποσοτικοποίηση, όπως τη φαντασία, τη φιλία, τη φροντίδα, την ανιδιοτέλεια. Αυτά τα μη υπολογίσιμα πεδία συγκροτούν τον τελευταίο χώρο ελευθερίας απέναντι στη λογική της αγοράς. Η αποδοχή της αβεβαιότητας ως συστατικού της ύπαρξης δεν συνιστά παραίτηση, αλλά πράξη αντίστασης. Υπενθυμίζει ότι ο άνθρωπος δεν ορίζεται από την προβλεψιμότητά του, αλλά από τη δυνατότητα να πράττει χωρίς βεβαιότητα.
Ο δρ Ευάγγελος Κωνσταντέλος είναι ειδικός επιστήμονας Ηθικής και Δεοντολογίας στο Ευρωπαϊκό Πανεπιστήμιο Κύπρου.
