Tο αξίωμα που δικαιολογεί τη συνέχιση της στενής συνεργασίας με το Ισραήλ εν μέσω της εξελισσόμενης εθνοκάθαρσης, και που εξηγεί τις θερμές χειραψίες, αγκαλιές και λοιπές τρυφερότητες του προέδρου Ν. Χριστοδουλίδη προς τον Μπ. Νετανιάχου, είναι το εξής: έτσι εξυπηρετείται το εθνικό συμφέρον. Τίθεται, λοιπόν, εύλογα το ερώτημα: εξυπηρετεί όντως το εθνικό συμφέρον η αγαστή συνεργασία με ένα κράτος ενώ αυτό προβαίνει σε βίαιη εθνοκάθαρση; Μπορεί η έμμεση στήριξη μιας εθνοκάθαρσης να μεταφραστεί σε εθνικό όφελος;
Δεν θα επιχειρήσω να απαντήσω σε αυτό το ερώτημα, όμως. Ίσως ναι – αν δούμε τα πράγματα μέσα από το πρίσμα του λεγόμενου πολιτικού ρεαλισμού. Αν δεχθούμε ότι ο στόχος της ισχυροποίησης της Κ.Δ. υπερισχύει κάθε άλλης αρχής, τότε η συνεργασία με το Ισραήλ, ανεξαρτήτως των πράξεών του, μπορεί να μοιάζει συμφέρουσα. Ας υποθέσουμε, μάλιστα, ότι όντως αυτό πετυχαίνει. Αλλά εδώ βρίσκεται και το βαθύτερο πρόβλημα: η χωρίς όρους αποδοχή του ρεαλισμού ως ηγεμονικής αρχής της εξωτερικής πολιτικής. Ο ρεαλισμός, στην πιο ωμή του μορφή, υποστηρίζει ότι το δίκαιο δεν είναι τίποτε άλλο από το δίκαιο του ισχυρότερου· παραμερίζει την ηθική, και αναγάγει την ισχύ και την ασφάλεια του κράτους σε υπέρτατες αξίες. Ο ρεαλισμός όμως δεν σημαίνει μόνο ανταλλαγή ενός σετ αξιών με ένα άλλο, αλλά σημαίνει διάβρωση της πολιτικής σκέψης εν γένει. Η πολιτική σκέψη παύει να θέτει ηθικά ερωτήματα και περιορίζεται σε τεχνικές απαντήσεις του τύπου: «ποιο μέσο οδηγεί πιο αποτελεσματικά στον στόχο;».
Ο λόγος αποσπάται από κάθε δεοντολογική δέσμευση και γίνεται εργαλειακός: μια καθαρά τεχνική λογική που απαντά στο «πώς», αλλά όχι στο «γιατί» και το «αν πρέπει». Ο εργαλειακός λόγος οργανώνεται με «υποθετικές προσταγές»: εφόσον υπάρχει ένας επιθυμητός στόχος π.χ. η αύξηση ισχύος της Κ.Δ.– διαμορφώνεται η ανάλογη προσταγή που υπαγορεύει τα μέσα για την επίτευξή του. Αυτός είναι ο τρόπος σκέψης του τεχνίτη που επιδιώκει απλώς να κάνει καλά τη δουλειά του, χωρίς να εμπλέκει το ηθικό ζήτημα του καλού και του κακού.
Το να κάνεις τη δουλειά σου όσο καλύτερα μπορείς και όσο πιο ευσυνείδητα μπορείς, από τη σκοπιά του εργαλειακού ορθολογισμού, σημαίνει να την κάνεις όσο αποδοτικότερα και αποτελεσματικότερα μπορείς, και όχι όσο πιο ηθικά μπορείς. Αυτό σημαίνει ότι είσαι ικανός να αναλάβεις οποιαδήποτε εργασία χωρίς ηθικούς φραγμούς. Σκεφτείτε το εξής νοητικό πείραμα. Φανταστείτε ότι οι σωλήνες των θαλάμων αερίων στο Άουσβιτς έχουν σπάσει και η «παραγωγική διαδικασία» του θανάτου έχει διακοπεί. Oδιοικητής του στρατοπέδου δημοσιεύσει αγγελία στην τοπική εφημερίδα: ζητείται υδραυλικός, ευσυνείδητος με τεχνική αρτιότητα, για να επισκευάσει τις σωλήνες. Ανταποκρίνεται ένας υδραυλικός. Ξέρει πολύ καλά τι εξυπηρετούν αυτοί οι σωλήνες και ποια η χρήση των θαλάμων αερίων, και παρόλο που θεωρεί βαθιά ανήθικη τη χρήση, αναλαμβάνει τη δουλειά επειδή θα αυξήσει την επιρροή που έχει στον κύκλο του. Και πράγματι, κάνει τη δουλειά του τέλεια: τεχνικά άρτια, με μεθοδικότητα και επαγγελματισμό. Έχει ευσυνείδητα εφαρμόσει τον εργαλειακό ορθολογισμό, και έχει επιδιορθώσει άψογα τις σωλήνες σε χρόνο ντετέ. Και έχει την πεποίθηση ότι δεν φέρει καμία ηθική ευθύνη για τη συνέχιση του
Ολοκαυτώματος. Αυτό το σενάριο, όσο ακραίο κι αν φαντάζει, αναδεικνύει γλαφυρά τον κίνδυνο μιας πολιτικής που καθοδηγείται από τον εργαλειακό ορθολογισμό του λεγόμενου ρεαλισμού – ενός ρεαλισμού που σήμερα εφαρμόζουν και επικαλούνται επιλεκτικά ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας και ο υπουργός Εξωτερικών. Λέω «επιλεκτικά», διότι σε άλλα πλαίσια και με διαφορετικά διακυβεύματα, δεν διστάζουν να αποστασιοποιηθούν από αυτόν τον κυνικό πραγματισμό. Δεν είναι άγνωστοι στον φραγμό του ρεαλισμού. Τόσες και τόσες φορές τον έχουν φράξει, όταν το επέβαλλαν άλλες ιδεολογικές τους δεσμεύσεις. Αλλά αυτό είναι θέμα για άλλο άρθρο.
Ο κ. Χρίστου Χατζηιωάννου είναι διδάκτωρ Φιλοσοφίας.
