Να κοιτάξουμε το παρελθόν στα μάτια

Η Ελισάβετ Παναγιώτου και ο Νίκος Δημηνάκης στο πλαίσιο του Windcraft Music Fest, που διοργανώνεται για ενδέκατη χρονιά στα Κατύδατα Σολέας, παρουσιάζουν την παράσταση her body / το σώμα της. Η παράσταση είναι εμπνευσμένη από τον μύθο του Πάνα και της Σύριγγος, καθώς και από τον μεξικάνικο μύθο της La loba. Οι δύο καλλιτέχνες μιλούν στην «Κ» γι’ αυτή την ενδιαφέρουσα παράσταση και λένε πως το έργο αυτό αποτελεί μία σύμπραξη μουσικής και κίνησης, η οποία ταλαντεύεται ανάμεσα στους κόσμους του φαντασιακού και του εδώ-και-τώρα. Αναφέρουν επίσης πως η αρχική σκέψη γεννήθηκε μέσα από τη γενικότερη δυναμική και σημειολογία των πνευστών μουσικών οργάνων, είτε αυτά αντιμετωπίζονται ως ηχογόνα σύμβολα ενός αρχαίου θεού, είτε ταυτίζονται με τη θεματική ενός ολόκληρου φεστιβάλ όπως αυτό του Windcraft Music Festival.

–Τι θα δούμε στην παράσταση her body / το σώμα της;

–Η παράσταση «her body / το σώμα της» είναι ένα έργο σε εξέλιξη. Μας αρέσει να το σκεφτόμαστε ως ένα δρώμενο το οποίο επαναδιεκδικεί πίσω το σώμα της νύμφης Σύριγγος, έπειτα από το κυνήγι της από τον Πάνα καθώς και τη μεταμόρφωσή της, αρχικά σε καλάμι και στη συνέχεια σε μουσικό όργανο. Ο μύθος του Πάνα και της Σύριγγος, από τον οποίο ξεκινήσαμε το δημιουργικό μας ταξίδι, δεν είναι μια ιστορία τρομερά μακριά από τη ζωή του σήμερα, και αυτή η πικρή επίγευση που αφήνει στο τέλος του ο μύθος, δεν είναι κάτι άγνωστο προς τον σύγχρονο άνθρωπο. Αντιθέτως όλο και κάτι μας θυμίζει.

Από την άλλη, ο μύθος της La Loba, ένας δεύτερος μύθος με τον οποίο ήρθαμε σε διάλογο, έρχεται σαν μια επιθυμητή συνέχεια για τη ζωή της Σύριγγος. Φιγούρες όπως η γριά μάγισσα La Loba, οι οποίες ανασταίνουν ζωές μέσα από το τραγούδι τους, έρχονται σαν λύτρωση και πράξη δικαιοσύνης για τη δική μας Σύριγγα. Ουσιαστικά, οι δύο μύθοι συνδιαλέγονται αντιστικτικά έχοντας τη νεράιδα Σύριγγα ως κοινό άξονα συμμετρίας. Εκατέρωθέν της βρίσκονται αντίστοιχα η εκστατικά καταστρεπτική μανία του Πάνα με τη δημιουργία του αυλού του από το σώμα της νύμφης αλλά και η ανανεωτική δύναμη του τραγουδιού της La Loba.
Το έργο αποτελεί μία σύμπραξη μουσικής και κίνησης, η οποία ταλαντεύεται ανάμεσα στους κόσμους του φαντασιακού και του εδώ-και-τώρα. Κατά τη διάρκεια της παράστασης επιδιώκουμε να διαμορφώσουμε ένα πλαίσιο το οποίο μεταβαίνει από το καθημερινό στο τελετουργικό και από την εσωτερική αφήγηση στη βιωματική εμπειρία. Έναν χώρο όπου το γυναικείο σώμα παίρνει χώρο, αφοσιώνεται, αφήνεται, μεταμορφώνεται, απολαμβάνει.

–Τι σας προκάλεσε για να ασχοληθείτε με τον μύθο του Πάνα και της Σύριγγος;

–Η αρχική σκέψη γεννήθηκε μέσα από τη γενικότερη δυναμική και σημειολογία των πνευστών μουσικών οργάνων, είτε αυτά αντιμετωπίζονται ως ηχογόνα σύμβολα ενός αρχαίου θεού (εδώ του Πάνα), είτε ταυτίζονται με τη θεματική ενός ολόκληρου φεστιβάλ όπως αυτό του Windcraft Music Festival. Η αρχαία ελληνική γραμματεία είναι γεμάτη από μύθους σχετικά με τη μουσική και δη τα πνευστά μουσικά όργανα (βλ. Αθηνά, Απόλλωνας, Μαρσύας, Βάβης, Ορφέας, κ.ά.). Ωστόσο, το ενδιαφέρον στη μορφή του Πάνα έγκειται στο γεγονός πως ο τελευταίος συνενώνει τρεις διακριτούς αλλά παράλληλους κόσμους. Συγκεκριμένα, αντιπροσωπεύει εξίσου το θεϊκό, το ανθρώπινο και το ζωικό στοιχείο. Το γεγονός αυτό καθιστά πιο έντονη τη σύνδεση του μύθου με τα πλέον σκοτεινά ένστικτα κάθε κοινωνίας καθώς και την ανάγκη επίλυσής τους. Σαφώς θα μπορούσαμε να αντιμετωπίζουμε την αρχαία γραμματεία ως μία σειρά απλών ιστοριών, έχει όμως περισσότερο ενδιαφέρον όταν αποδίδονται βαθύτερα νοήματα στους μύθους της και όταν όλες οι σκοτεινές συνάφειες με το παρελθόν έρχονται στο φως της σημερινής πραγματικότητας, ώστε να γίνουν τροφή για σκέψη και αφορμή για δράση.

Μπορεί ο Πάνας και ο αρχαίος κόσμος που τον ανέθρεψε να έχουν χαθεί, αυτό που σίγουρα ζει ωστόσο είναι τα διδάγματα των ιστοριών του. Η καλλιτεχνική ματιά της τελετουργικής αναβίωσης του μύθου μάς δίνει τη δυνατότητα να τον δούμε μέσα από άλλο πρίσμα καθώς και, σε ένα πιο δυναμικό πλαίσιο θεώρησης της ιστορίας, να ορίσουμε εμείς τι θα έπρεπε ίσως να είχε συμβεί. Κομβικό ρόλο εδώ διαδραματίζει η μορφή και το τραγούδι της γριάς μάγισσας La Loba, που δρα ως αντίποδας του Πάνα, και η οποία δεν μας οδηγεί απλώς σε ένα διαφορετικό και ιδανικό τέλος μιας παλιάς κατά τα άλλα ιστορίας. Αντίθετα, ενσαρκώνει την επιτακτική κάθαρση που οφείλει τελικά να επέλθει.

–Με την παράσταση her body / το σώμα της πειραματίζεστε με αρχέγονους και λιγότερο επεξεργασμένους ήχους;

–Στην παράσταση παρατηρείται μία σχετική ισορροπία μεταξύ αρχέγονων/σύγχρονων ηχοχρωμάτων, αλλά και ακουστικών/ηλεκτρονικών ήχων εν γένει. Ωστόσο, παρατηρείται μία προβληματική εδώ γύρω από τη χρήση του όρου «αρχέγονος». Σαφώς όργανα όπως το didgeridoo, το singing bowl, ή τεχνικές όπως το overtone singing (μέσω του Mongolian throat singing) μπορούν να λάβουν τον χαρακτηρισμό του αρχέγονου μιας και δεν έχουμε πρακτικά ιδέα για τον βαθμό παλαιότητάς τους. Ωστόσο, όλα αυτά προφανώς δεν αποδίδονται εδώ μουσικά από κάποιον Αβορίγινα στα δάση ευκαλύπτων της Β. Αυστραλίας, ή κάποιον Θιβετιανό μοναχό, ή τέλος κάποιον τραγουδιστή από τη Μογγολία. Κατά συνέπεια, αφού τα παραπάνω όργανα και τεχνικές έχουν απομονωθεί από το πολιτιστικό-θρησκευτικό τους πλαίσιο (αφενός εξ ανάγκης και αφετέρου από σεβασμό για την παράδοση που τα γέννησε) αντιμετωπίζονται λειτουργικά μόνο στο επίπεδο του ηχοχρώματος. Έτσι, ενώ συμβολικά μπορούμε να κάνουμε λόγο για αρχέγονα όργανα ή αντίστοιχες τεχνικές παραγωγής ήχου, ταυτόχρονα δεν νομιμοποιούμαστε για παράδειγμα να θεωρούμε το pvc didgeridoo ως ένα από αυτά.

Ολοκληρώνοντας, ένα άλλο παράδειγμα σε σχέση με τα παραπάνω θα μπορούσε να αποτελεί και η φωνητική τεχνική beatbox. Απ’ τη μία πλευρά, ο όρος είναι απόλυτα σύγχρονος, τόσο ως ορολογία όσο και ως τεχνική προσέγγιση, καθώς προκύπτει στα γκέτο της Αμερικής κάποια στιγμή μεταξύ των δεκαετιών ’70-’80. Ωστόσο, μέσω του beatbox ταυτόχρονα σκιαγραφείται εδώ η αρχέγονη ανάγκη του ανθρώπου να πειραματίζεται με τους ήχους της φύσης του, όποια ή όπου και αν είναι αυτή. Αντιμετωπίζοντας δηλαδή το beatbox ως ένα γενικότερο umbrella term διαφαίνεται ότι εδώ και αιώνες οι άνθρωποι προσπαθούν να χρησιμοποιήσουν όλα εκείνα τα στοιχεία του εκάστοτε περιβάλλοντός τους, να τα ενοποιήσουν και να τα αποδώσουν σε ένα πιο έντεχνο πλαίσιο καλλιτεχνικής δράσης. Από τη μίμηση του ήχου των πουλιών μέχρι την drum & bass κουλτούρα όλα μπορούν να μπουν σε αυτό το κουτί (beat-box).

Προσπάθεια επαναδιεκδίκησης και μετουσίωσης

–Ενυπάρχει εντός μας μια λανθάνουσα μουσικότητα ή εμπειρία σωματικότητας που ορίζουν την ταυτότητά μας;

–Σαφώς, τόσο η εσωτερική μουσικότητα όσο και το αντίστοιχο βίωμα της σωματικότητας αποτελούν βασικούς πυλώνες κατανόησης και προσέγγισης πολλών μορφών τέχνης. Καμία από τις δύο συνθήκες όμως δεν θα μπορούσε να φέρει τον χαρακτηρισμό «λανθάνουσα». Ωστόσο, αν με αυτούς τους όρους προσπαθήσουμε να περιγράψουμε όχι ένα κοινωνικό σύνολο ανθρώπων αλλά τις πράξεις του Πάνα εδώ, τότε σίγουρα το μόνο λανθάνον στοιχείο φαίνεται πως είναι ο θεός και οι αποφάσεις του. Αν δηλαδή συνδέσουμε με τον όρο λανθάνουσα μουσικότητα το γεγονός ότι ο Πάνας σπάει τα καλάμια (τελετουργικός θάνατος της μεταμορφωμένης πλέον Σύριγγος) για να φτιάξει το όργανό του και αντίστοιχα με τον όρο λανθάνουσα εμπειρία σωματικότητας εννοούμε την απόπειρα βιασμού της παραπάνω νύμφης, τότε σαφέστατα η όλη παρουσία του Πάνα ορίζεται ως κάτι το κοινωνικά λανθάνων και έρχεται σε πλήρη αντιδιαστολή με την εικόνα που έχουμε για την έννοια του θείου στοιχείου.
Ωστόσο, οι αρχαίοι θεωρούσαν ότι αυτό είναι ένα βασικό χαρακτηριστικό γνώρισμα της ταυτότητας του συγκεκριμένου θεού καθιστώντας αυτές τις συμπεριφορές δόκιμες μόνο για αυτόν ή όσους καταλαμβάνονταν εκστατικά από το πνεύμα του. Άλλωστε δεν πρέπει να ξεχνάμε την ομοιότητα του μύθου της Σύριγγος με αυτόν της Πεύκης. Πρόκειται για άλλη μία νύμφη που κυνηγήθηκε από τον Πάνα και για να σωθεί ο Δίας τη μεταμόρφωσε σε πεύκο. Τότε ο Πάνας έκοψε ένα από τα κλαδιά της (τελετουργικός θάνατος και εδώ) και το έκανε στεφάνι με το οποίο απεικονίζονταν πάντα.

–Πώς οι φωνητικές τεχνικές, όπως το beatbox και το overtone singing ορίζουν την παράσταση;

–Η παράσταση δομείται ηχητικά από ένα συνδυασμό οργάνων (φλάουτο, σαξόφωνα, singing bowls, didgeridoo, dvojanka), φωνητικών τεχνικών (beatbox, overtone singing) και προ-ηχογραφημένων ήχων/συνθέσεων. Συγκεκριμένα, στοιχεία της τεχνικής beatbox διατρέχουν το σύνολο του έργου και εμφανίζονται άλλοτε αυτόνομα και άλλες φορές ενσωματωμένα σε κάποιο από τα προαναφερθέντα αερόφωνα. Ακόμα, η συχνά διακριτική παρουσία του beatbox το καθιστά ως ένα βασικό ενωτικό στοιχείο μεταξύ των ποικίλων και ετερόκλιτων οργανικών ηχοχρωμάτων της παράστασης.

Αντίθετα, η φωνητική τεχνική του overtone singing παρουσιάζεται αποκλειστικά σε ένα μόνο σημείο του δρώμενου, ίσως μάλιστα την κομβικότερη στιγμή της εξέλιξης του μύθου. Εμφανίζεται στο πλαίσιο της αναλογίας της χρυσής τομής και σε συνδυασμό με τα singing bowls δημιουργεί μία ηχητική εμπειρία διαλογιστικού τύπου.

–Είναι το σώμα μας μουσική χωρίς ήχο;

–Το σώμα και η μουσική ίσως να γίνονται συνώνυμα όταν αφεθούμε στις αναπνοές μας.

–Ποιο είναι αυτό που κατά τη γνώμη σας ορίζει μία περφόρμανς/παράσταση όπως αυτή του her body / το σώμα της;

–Η παράσταση «her body / το σώμα της» είναι μια συνειδητή προσπάθεια επαναδιεκδίκησης και μετουσίωσης. Προσκαλούμε το κοινό μαζί μας να γίνει μάρτυρας σε μια τελετή αφιερωμένη στη Σύριγγα. Εκεί όπου οι αναπνοές μας, ατομικά και συλλογικά, επιμένουν για να γίνουν τα καλάμια ξανά οστά. Για να κοιτάξουμε το παρελθόν στα μάτια και να προχωρήσουμε πέρα από αυτό, αλλά μαζί με αυτό.

ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

Ελισάβετ Παναγιώτου, Νίκος Δημηνάκης, «her body / το σώμα της», Κατύδατα, Σολέας, Κυριακή, 27 Ιουλίου, ώρα 8:30 μ.μ.