Του Απόστολου Κουρουπάκη
«Η ιστορία της Διδούς παρερμηνεύθηκε από τη ρωμαϊκή προπαγάνδα τον πρώτο αιώνα π.Χ. για πολιτικούς και εθνικιστικούς σκοπούς, που τυχαίνει να εξυπηρετούν και το σύγχρονο πατριαρχικό αφήγημα που δεν εγκρίνει τις γυναίκες σε ηγετικές θέσεις» μού λέει η Μαγδαλένα Ζήρα, για την ηρωίδα του Θεατρικού Αναλόγιου από το Φανταστικό Θέατρο, που παρουσιάστηκε στο Δημοτικό Μουσείο Χαρακτικής Χαμπή στη Λευκωσία πριν από λίγες ημέρες. Στο πλαίσιο λοιπόν της έρευνας της ΣΕΖΟΝ Γυναίκες πάνω στην (επαν)αφήγηση μύθων και ιστοριών από τον λογοτεχνικό κανόνα, γεννήθηκε η ιδέα για ένα νέο θεατρικό έργο θεατρικό με θέμα την Διδώ, ή αλλιώς «Ελίσσα», την θρυλική ιδρύτρια και βασίλισσα της Καρχηδόνας. Το κείμενο γράφτηκε από τη Μαγδαλένα Ζήρα και την ιστορία της διηγήθηκαν επί σκηνής οι ηθοποιοί Βάρσια Αδάμου, Βαλεντίνος Κόκκινος και Χριστίνα Παπαδοπούλου, με τη μουσικό Νικολέττα Δημητρίου να τους συνοδεύει. Για τη Διδώ και την ιστορία της μίλησα με τη Μαγδαλένα, η οποία μου λέει πως η δομή του κειμένου που έγραψε αποτελεί μια έκφραση της αναζήτησης των περιθωριοποιημένων ιστοριών και αφηγημάτων, καθώς διάφοροι χαρακτήρες έχουν την ευκαιρία ν’ αφηγηθούν τα γεγονότα από τη δική τους σκοπιά. «Δημιουργείται έτσι ένας προβληματισμός γύρω από την έννοια της "ιστορικής αλήθειας"».
–Μαγδαλένα, ποιες ήταν οι αρχαίες πηγές που χρησιμοποίησες και πώς τις μεταχειρίστηκες για να αφηγηθείς την ιστορία της Διδούς;
–Βασική «ιστορική» πηγή ήταν ο Ρωμαίος ιστορικός Ιουστίνος (3ος αιώνας μ.Χ.) , που διασώζει μια περίληψη των Φιλιππικών Ιστοριών του Πομπήιου Τρόγου. Εκεί βρίσκουμε μια σύντομη περιγραφή της ιστορίας της ίδρυσης της Καρχηδόνας από την πριγκίπισσα της Τύρου Ελίσσα ή Διδώ. Αυτή η εκδοχή της ζωής της Διδώς διασώζεται από συγγραφείς του μεσαίωνα και της πρώιμης αναγέννησης, όπως ο Βοκκάκιος, τις οποίες χρησιμοποίησα επίσης. Αυτή ήταν μια βασική ραχοκοκαλιά. Κατά τ’ άλλα το έργο, οι λεπτομέρειες, οι σχέσεις, πολλά επεισόδια, είναι μυθοπλασία: για ν’ ανακαλύψω δημιουργικά τον κόσμο της εποχής του Σιδήρου στη Μεσόγειο, για να σχηματίσω μια εικόνα για τους λαούς αυτούς και για να «ακούσω» τις φωνές τους, χρειάστηκε να μελετήσω πολλές ιστορικές και αρχαιολογικές πηγές, να δω εικόνες από μουσεία, να επισκεφθώ αρχαιολογικούς χώρους, να διαβάσω κείμενα της Εγγύς Ανατολής και ανακαλύψω μυθολογίες που δεν είναι πολύ γνωστές σε εμάς. Το έργο βρίσκεται επίσης συνεχώς σε διάλογο με δευτερεύουσες λογοτεχνικές πηγές της ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας, όπως ο Βιργίλιος, ο Όμηρος, ο Οβίδιος κ.ά., ενώ παράλληλα σχολιάζει έμμεσα και άμεσα την αναγεννησιακή πρόσληψη της Διδώς στη δυτική σκέψη.
–Ποιος είναι ο στόχος αυτής της (επαν)αφήγησης μύθων και ιστοριών;
–Κάθε φορά που επαναφηγούμαστε ένα μύθο λέμε μια ιστορία για το εδώ και το τώρα. Αυτό γινόταν από την αρχαιότητα: υπάρχουν πολλές εκδοχές των αρχαίων μύθων και η κάθε μια αποκαλύπτει κάτι για την κουλτούρα και τον τόπο που γέννησε τον μύθο και για την κουλτούρα και τον τόπο που γέννησε την παραλλαγή του. Επειδή οι μύθοι αποτελούν απόσταγμα εμπειρίας κάποιων λαών ή αιτιολογήσεις ιστορικών γεγονότων ή αφηγήματα συνεκτικά που δημιουργούν, για παράδειγμα, συλλογική ταυτότητα, είναι σημαντικό να τους βλέπουμε ως ζωντανούς, μεταβαλλόμενους οργανισμούς στο ιστορικό και πολιτισμικό τους πλαίσιο και όχι ως αμετάβλητα αρχέτυπα με διαχρονική και οικουμενική ισχύ. Στην περίπτωση της Διδώς, ο λόγος που ήθελα να πω αυτή τη λιγότερο γνωστή εκδοχή της ιστορίας είναι πολύ απλός: η ιστορία της παρερμηνεύθηκε από τη ρωμαϊκή προπαγάνδα τον πρώτο αιώνα π.Χ. για πολιτικούς και εθνικιστικούς σκοπούς, που τυχαίνει να εξυπηρετούν και το σύγχρονο πατριαρχικό αφήγημα που δεν εγκρίνει τις γυναίκες σε ηγετικές θέσεις.
–Αποδομώντας το «πατριαρχικό» αφήγημα στις αρχαίες πηγές σημαίνει ξαναγράψιμο της ιστορίας, από μία άλλη σκοπιά;
–Νομίζω ότι πάντα η ιστορία γράφεται από τους δυνατούς, από αυτούς που κερδίζουν τις συγκρούσεις και κυριαρχούν στις κοινωνικές δομές. Η αποδόμηση του κυρίαρχου αφηγήματος προκαλεί το κοινό να αναπτύξει κριτική σκέψη και να αναλογιστεί πόσες φωνές αποσιωπήθηκαν ή έσβησαν μέσα στη ροή του χρόνου. Η δομή του κειμένου που έγραψα αποτελεί μια έκφραση αυτής της αναζήτησης των περιθωριοποιημένων ιστοριών και αφηγημάτων, καθώς διάφοροι χαρακτήρες έχουν την ευκαιρία ν’ αφηγηθούν τα γεγονότα από τη δική τους σκοπιά. Δημιουργείται έτσι ένας προβληματισμός γύρω από την έννοια της «ιστορικής αλήθειας».
–Τα πολιτικά μίση και μάλιστα σε εκείνη τη μακρινή και άγρια εποχή πιστεύεις ότι αιχμαλώτισαν αιωνίως τη Διδώ ή Ελίσσω μέσω του Βιργίλιου και του Οβίδιου;
–Οι Ρωμαίοι ήταν εξαιρετικά ικανοί στην προπαγάνδα. Είχαν επίσης θαυμάσιους συγγραφείς, οι οποίοι διαπότισαν τα λογοτεχνικά αριστουργήματά τους με το ιμπεριαλιστικό αφήγημα που στήριζε ιδεολογικά την αυτοκρατορία τους. Οι Καρχηδόνιοι ήταν οι μεγαλύτεροι εχθροί τους. Δίνοντας στην ιδρύτρια της Καρχηδόνας τον ρόλο της ερωτευμένης και παρατημένης γυναίκας υπέσκαψαν έναν ολόκληρο λαό. Αυτή η ιστορία κυριάρχησε μέχρι σήμερα, ενώ η άλλη, αυτή που έλεγαν οι Καρχηδόνιοι, για μια ηρωική βασίλισσα, έσβησε από τη συλλογική αφήγηση –των Ευρωπαίων τουλάχιστον, γιατί οι Λιβανέζοι και οι Τυνήσιοι διατηρούν αυτή την εκδοχή της Διδώς μέχρι σήμερα.
–Ο Πομπήιος Τρόγος μέσω του Ιουστίνου δείχνει μια δυναμική Διδώ, αναφέροντας και άλλες γυναίκες (Σεμίραμις, Αμαζόνες) με «ανδρεία», άραγε η αρχαία ιστορία είναι λιγότερο προκατειλημμένη από τον λογοτεχνικό κόσμο;
–Πολλές φορές είναι λιγότερο προκατειλημμένη. Αυτό έχει να κάνει με την πρόσληψη της ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας μέσα από το φίλτρο εθνικιστικών και πατριαρχικών αφηγημάτων στην ευρωπαϊκή νεωτερικότητα. Και μάλλον και με την επίδραση του χριστιανισμού. Αλλά αυτό είναι μια μεγάλη συζήτηση…
–Η Διδώ και η Κύπρος στο δικό σας αφήγημα συμπλέκονται;
–Σύμφωνα με αυτή την εκδοχή της ιστορίας της ίδρυσης της Καρχηδόνας, οι Τύριοι εξόριστοι πέρασαν και από την Κύπρο, απ’ όπου απήγαγαν ογδόντα γυναίκες για να αποκτήσουν απογόνους και να δημιουργηθεί μια αποικία. Μια άλλη λεπτομέρεια από τον Ιουστίνο είναι ότι ένας Κύπριος ιερέας ακολούθησε τη Διδώ στην Καρχηδόνα, μαζί με την οικογένειά του, με τη συμφωνία ότι θα αποκτούσε εκεί το αξίωμα του αρχιερέα.
Πισωγύρισμα στα ανθρώπινα δικαιώματα
–Στη συνέντευξή σου στη Μαρία Παναγιώτου, στον «Φιλελεύθερο» μίλησες για την ανάγκη να αμφισβητήσουμε και να εξετάσουμε με κριτική ματιά ό,τι μας έχει κληροδοτηθεί ως «κανόνας» ή «κλασικό»... μα εν έτει 2021 σύντομα 2022, δεν είναι αυτονόητο;
–Θα έπρεπε φυσικά. Αλλά νομίζω δεν συμβαίνει ευρέως, πέρα από κάποιους μικρούς προοδευτικούς πυρήνες, π.χ. καλλιτεχνικούς. Αυτό που διακρίνω, ειδικά στην παιδεία μας και στον δημόσιο λόγο, είναι μάλλον συντηρητισμός που βασίζεται σε μια διαστρεβλωμένη έννοια του κλασικού.
–Κλείνοντας omnes mentiuntur, για να παραφράσω τον Οβίδιο, για τον ρόλο των γυναικών στον αρχαίο κόσμο, αλλά δυστυχώς και στην εποχή μας, πόσο δρόμο έχουμε ακόμα μπροστά μας;
–Αυτή τη στιγμή νομίζω βιώνουμε σαν ανθρωπότητα ένα πισωγύρισμα στα ανθρώπινα δικαιώματα γενικά αλλά και στον αγώνα για την ισότητα των φύλων. Είναι δύσκολο να το δούμε αντικειμενικά, αλλά μάλλον είμαστε εν μέσω μιας τεράστιας ιδεολογικής κρίσης.
–Ξέρεις, θα είχε ενδιαφέρον να βλέπαμε και την «απο-αφροδιτοποίηση» της Κύπρου, ή για την Ελεονόρα, τη σύζυγο του Πέτρου Α΄ Λουζινιάν... και άλλες πολλές... τι λες;
–Συμφωνώ. Η ιστορία της Κύπρου είναι μια αστείρευτη πηγή έμπνευσης, ειδικά αν τη δούμε με κριτική ματιά, με ειλικρίνεια, με πρόθεση να είμαστε αυθεντικοί/ες και με θάρρος.
