Το αποτέλεσμα μιας άρρωστης εποχής

H Φανή Πέτσα υποδύεται την Ελληνίδα ηθοποιό Ελένη Παπαδάκη (1908-1944) στην παράσταση «Για την Ελένη» Μάνου Καρατζογιάννη, σε σκηνοθεσία Άγι Παΐκου, με συμπρωταγωνιστή τον Στέλιο Στυλιανού, και ηχογραφημένα αποσπάσματα από τον Νίκο Χαραλάμπους, στον Πολυχώρο Εστία στη Λευκωσία. Η Ελένη Παπαδάκη δολοφονήθηκε τον Δεκέμβριο του 1944, από μέλη του ΕΑΜ, θεωρώντας ότι είχε λειτουργήσει αντεθνικά κατά τη διάρκεια της Κατοχής στην Αθήνα. Η Φανή Πέτσα λέει στην «Κ» ότι η Ελένη Παπαδάκη συμβολίζει το «άλλο», το διαφορετικό, το εκλεκτό που εξαιτίας της μοναδικότητας του πρέπει να αποστασιοποιηθεί, να αποσιωπηθεί, να εκτελεστεί ώστε το υπόλοιπο σύνολο να μη διαταραχθεί.

–Ποια ήταν η μεγαλύτερη πρόκληση που αντιμετώπισες όταν συνάντησες την Ελένη Παπαδάκη;

–Η μεγαλύτερη πρόκληση ήταν να ερμηνεύσω ένα πρόσωπο υπαρκτό και δη μία από τις σπουδαιότερες Ελληνίδες ηθοποιούς, όπως έλεγε ο σπουδαίος δάσκαλός μου Μάριος Πλωρίτης. Όταν καλείσαι να ερμηνεύσεις έναν φανταστικό χαρακτήρα μπορείς, σεβόμενος πάντα τις κατευθυντήριες γραμμές του κειμένου, να προσθέσεις δικές σου υποκριτικές πινελιές. Όταν όμως καλείσαι να ενσαρκώσεις ένα υπαρκτό πρόσωπο οφείλεις να το μελετήσεις διεξοδικά και είναι τεράστια η ευθύνη που κουβαλάς. Στη συγκεκριμένη περίπτωση της Ελένης Παπαδάκη το οπτικό ακουστικό υλικό ήταν ελάχιστο και για μήνες άκουγα δύο συγκεκριμένα ηχητικά ντοκουμέντα, γιατί ήθελα να μελετήσω τη χροιά της φωνής της ιδιαίτερα στις αρχαίες τραγωδίες. Επίσης μελέτησα αρκετές φωτογραφίες της για να δω τη στάση του σώματός της. Ακολούθως διάβασα όσα περισσότερα βιβλία μπορούσα για τη ζωή της για ν’ ανακαλύψω τις φιλοσοφικές, ηθικές και κοινωνικοπολιτικές της θέσεις και τις ανθρώπινες τις διαστάσεις. Αποκαλυπτική π.χ. για εμένα ήταν η αξιοπρέπεια και η αυτοσυγκράτηση που είχε όταν οδηγήθηκε στην πολιτοφυλακή και η μοναδική στιγμή που λύγισε λίγο πριν από την εκτέλεσή της, στοιχείο που χρησιμοποίησα ως ηθοποιός και στην παράσταση. Πρόκληση επίσης για εμένα ήταν να υπηρετήσω το υπέροχο κείμενο του Μάνου Καρατζογιάννη που μας αποκαλύπτει μια ηρωίδα που πότε είναι ρόλος και πότε αφηγητής των ιδίων των παθών της.

–Τι συμβολίζει για εσένα η Ελένη Παπαδάκη;

–Συμβολίζει το «άλλο», το διαφορετικό, το εκλεκτό που εξαιτίας της μοναδικότητας του πρέπει να αποστασιοποιηθεί, να αποσιωπηθεί, να εκτελεστεί ώστε το υπόλοιπο σύνολο να μη διαταραχθεί. Είναι αυτό που συμβαίνει πάντοτε και ιδιαίτερα στις μέρες μας. Αυτός που τολμάει να διαφέρει, αυτός που ξεχωρίζει απομακρύνεται και στοχοποιείται ως «ξένο» σώμα μέσα σε μια κοινωνία που μας θέλει επιτακτικά ίδιους. Αυτό μεγιστοποιείται μέσα στον θεατρικό χώρο όπου κακώς, κατά τη γνώμη μου, το ιδιαίτερο τάλαντο ενός συναδέλφου εκλαμβάνεται και μεταφράζεται ως απειλή για τους υπόλοιπους.

–Η δολοφονία της σήμερα πώς πιστεύεις ότι θα γινόταν δεκτή; Ή για να το θέσω αλλιώς σήμερα πώς δολοφονείται ένας χαρακτήρας;

–Δυστυχώς πιστεύω ότι η Ελένη Παπαδάκη οπού και όποτε και αν ζούσε την ίδια μοίρα θα είχε. Το ερώτημα αυτό απαντάται από το γεγονός ότι τον Οκτώβριο του 2019, όταν ο Δημήτρης Λιγνάδης ως διευθυντής του Εθνικού Θεάτρου έδωσε το όνομα της Παπαδάκη στο ισόγειο αίθουσας του «Ρεξ» το Σωματείο Ελλήνων Ηθοποιών αντέδρασε, ζητώντας την ανάκληση της απόφασης. Αυτός δεν είναι ένας δεύτερος θάνατος για αυτήν; Απλά σήμερα η οποιαδήποτε Παπαδάκη δολοφονείται πιο υποχθόνια, πιο «εκλεπτυσμένα», πιο παρασκηνιακά. Σήμερα η Παπαδάκη δεν θα αποκαλείτο πουτάνα, όπως τότε, αλλά αμφιλεγόμενη προσωπικότητα, με ό,τι αυτός ο τίτλος μπορεί να συνεπάγεται. Οι λέξεις μπορεί να άλλαξαν, να καμουφλαρίστηκαν. Οι πράξεις όμως παραμένουν ίδιες. Απλώς, σήμερα ένας τέτοιος χαρακτήρας θα οδηγείτο με τις πράξεις μας από μόνος του στον θάνατο μέσα από έναν διασυρμό στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Όπως χαρακτηριστικά της είχε πει ο πατέρας της: η ευθύνη του ατόμου προς το σύνολο είναι θρησκεία! Μόνο που δεν γνώριζε ότι αυτό το σύνολο δεν το ένοιαζε καθόλου για το άτομο και τις ευθύνες του απέναντι σε αυτό.

–Τι μας διδάσκει σήμερα η ιστορία της Ελένης Παπαδάκη;

–Κατ’ αρχάς η δολοφονία της Παπαδάκη είναι το αποτέλεσμα μιας άρρωστης εποχής, μιας εποχής φανατισμού και βαρβαρότητας όπως ο εμφύλιος της Ελλάδος και ο κάθε εμφύλιος. Όπως θα γράψει ο Μάνος Ελευθερίου: «Και με το μίσος περνάει ο καιρός» και όπως έξοχα θα το υπογραμμίσει ο Μάνος Καρατζογιάννης στο κείμενό του, βάζοντας την Ελενη να λέει: «Και με το μίσος γεννιέται η παραφροσύνη και μένουνε μισοί οι λαοί και οι άνθρωποι». Αν έχει κάτι να μας διδάξει η ιστορία της Παπαδάκη είναι ότι όλη αυτή η σύγκρουση ανάμεσα στους ανθρώπους πρέπει κάπου να τελειώσει πριν οδηγηθούν στον θάνατο και άλλες αθώες ψυχές. Το «Για την Ελενη» επίσης νομίζω ανεβαίνει την πιο κατάλληλη χρονική στιγμή. Κανονικά θα ανέβαινε πέρυσι τον Μάρτιο αλλά λόγω πανδημίας αναβλήθηκε. Τώρα με τα σκάνδαλα που ταλανίζουν τον καλλιτεχνικό χώρο η ιστορία της έρχεται να μας διδάξει ότι πρέπει να απομακρύνουμε το φαρμάκι και τη ζήλια που έχουν εμποτίσει τον χώρο του θεάτρου, έναν χώρο που θα έπρεπε να είναι πηγή ήθους, ομαδικότητας, αγνής έκφρασης. «Στο φως» θα πει η Παπαδάκη, «φέρτε το πρόσωπό μου στο φως, για να δείτε ότι σας λέω την αλήθεια». Προς το φως, λοιπόν, ας βαδίσει και το θέατρο, λυτρωμένο από όλα αυτά τα σκάνδαλα που γίνονται δήθεν στον βωμό της καλλιτεχνικής δημιουργίας.

–Είναι η ανάπτυξη του πολιτισμού ένα εργαλείο για την ανύψωση του ανθρώπου;

–Για να είμαι ειλικρινής δεν πιστεύω στα μεγάλα λόγια. Εννοείται πως η ανάπτυξη του πολιτισμού είναι εργαλείο για την ανύψωση του ανθρώπου, αλλά χρειάζεται μεγάλη προσοχή ο τρόπος που θα γίνει αυτό. Ο άνθρωπος ανυψώνεται, όταν ο πολιτισμός δεν του «κουνάει το δάκτυλο», δεν προσπαθεί να του επιβάλει κάτι, αλλά του παρουσιάζει κάτι που δημιουργεί μια ρωγμή μέσα του, ωθώντας τον να ψάξει το προσωπικό του μονοπάτι και το δικό του φως. Άρα ναι, χρειάζεται να επενδύσουμε στον πολιτισμό, γιατί ένα άκουσμα, μια πινελιά, μια παράσταση είναι ικανά να δημιουργήσουν ή μάλλον να ξεκινήσουν τη ρωγμή που θα οδηγήσει το άτομο και το σύνολο προς κάτι καλύτερο.

–Τι χρειάζεται σήμερα το θέατρο περισσότερο από ποτέ;

–Λιτότητα και Αλήθεια, αυτό και μόνο χρειάζεται, κατά τη γνώμη μου, σήμερα το θέατρο περισσότερο από ποτέ. Ένας άδειος χώρος και ένας ηθοποιός, ακόμη και σιωπηλός, μπορούν να μας μαγέψουν, να μας ταξιδέψουν. Όπως ακριβώς η μεγάλη ιδέα του σπουδαίου Άγγλου σκηνοθέτη Πίτερ Μπρουκ για το θέατρο: ένα θέατρο χωρίς εξωτερικά στηρίγματα, θέατρο στην άδεια σκηνή και στο άπλετο φως, όπου το μόνο που έχει σημασία είναι αυτό που μεταφέρουν οι άνθρωποι (ερμηνευτές και θεατές) ο ένας στον άλλον!