Στην εποχή των ψηφιακών μέσων και της άμεσης πληροφόρησης, ο δημόσιος διάλογος έχει μετατραπεί σε ένα ανοιχτό αλλά συχνά χαοτικό πεδίο. Η ανωνυμία των ψηφιακών πλατφορμών και η ψευδαίσθηση της μαζικής αποδοχής ενισχύουν έναν λόγο λαϊκίστικο, βασισμένο σε απλουστεύσεις και συνθήματα. Έτσι, μία από τις πιο πολύτιμες αξίες της δημοκρατίας –η ελευθερία της έκφρασης– μετατρέπεται σε όχημα παραπληροφόρησης, χειραγώγησης και διχασμού.
Μέσα σε αυτό το περιβάλλον, και ιδίως σε περιόδους κρίσης, ευδοκιμούν πρόσωπα ή κινήματα που αυτοπροβάλλονται ως «σωτήρες» του λαού. Παρουσιάζονται ως οι μόνοι αυθεντικοί εκφραστές της «γνήσιας φωνής της κοινωνίας», υπόσχονται ριζικές αλλαγές και διακηρύσσουν ότι θα ανατρέψουν το «διεφθαρμένο κατεστημένο». Φορούν το προσωπείο του νέου και του αδιάφθορου. Όμως, κάτω από αυτή τη ρητορική ανατροπής, κρύβονται συχνά τακτικές που όχι μόνο δεν επιλύουν προβλήματα, αλλά εντείνουν τον διχασμό, υπονομεύουν τους θεσμούς και διαβρώνουν τον δημόσιο λόγο.
Οι «σωτήρες» αυτοί υιοθετούν καταγγελτική ρητορική: κρίνουν τους πάντες και τα πάντα, χωρίς ευθύνη ή τεκμηρίωση. Αγνοούν την πολυπλοκότητα των θεμάτων και αξιοποιούν την οργή και την ανασφάλεια των πολιτών, προτιμώντας την εντυπωσιακή αποδόμηση από τη ρεαλιστική πρόταση. Είναι πράγματι εύκολο να καταγγέλλεις, όταν δεν φέρεις το βάρος της πράξης και των συνεπειών της.
Ο λαϊκισμός αποτελεί το βασικό τους εργαλείο. Χτίζουν την εικόνα τους πάνω σε διχαστικά σχήματα του τύπου «εμείς» εναντίον των «άλλων», προβάλλοντας τον εαυτό τους ως τους μοναδικούς αυθεντικούς εκπροσώπους του λαού. Κάθε αντίθετη φωνή παρουσιάζεται ως εκπρόσωπος των «ελίτ» ή ως μέρος ενός αποξενωμένου, διεφθαρμένου κατεστημένου. Προσφέρουν απλουστευμένες, επιφανειακές απαντήσεις που χαϊδεύουν τα αυτιά, αλλά αδυνατούν να προσεγγίσουν –πόσο μάλλον να επιλύσουν– τις βαθύτερες αιτίες των προβλημάτων.
Η εξάπλωση τέτοιων αφηγημάτων ενισχύεται κατακόρυφα από τη δυναμική των κοινωνικών δικτύων. Η ταχύτητα της πληροφορίας, η αμεσότητα και η ανωνυμία διευκολύνουν τη διάδοση ψευδών ειδήσεων και απόψεων ακραίων μειοψηφιών, οδηγώντας σταδιακά στη σύγχυση και την πόλωση.
Ακόμα πιο επικίνδυνο γίνεται το φαινόμενο όταν οι «σωτήρες» επικαλούνται την έννοια της ελευθερίας για να φιμώσουν κάθε αντίθετη φωνή. Με πρόσχημα τη «δημοκρατική συμμετοχή», εργαλειοποιούν τον δημόσιο λόγο, απορρίπτουν κάθε προσπάθεια κριτικής και ενισχύουν τον φανατισμό. Από εκφραστές «δυσαρέσκειας» μετατρέπονται σε επίδοξους ηγέτες που διεκδικούν εξουσία όχι για να υπηρετήσουν, αλλά για να κυριαρχήσουν. Το ζήτημα είναι βαθιά πολιτικό αλλά και θεσμικό. Η απάντηση δεν βρίσκεται σε πρόσωπα που υπόσχονται εύκολες και γρήγορες λύσεις, αλλά σε μια κοινωνία ώριμη, ενημερωμένη και υπεύθυνη. Οι πολίτες οφείλουν να καλλιεργούν τα δημοκρατικά τους αντανακλαστικά: να αναπτύσσουν κριτική σκέψη, να αξιολογούν με προσοχή τις πληροφορίες που τους κατακλύζουν και να διασταυρώνουν όσα παρουσιάζονται ως αλήθειες. Να μην εγκλωβίζονται σε εντυπώσεις ή ελκυστικά συνθήματα, αλλά να αξιολογούν τους πολιτικούς με βάση την ουσία των προτάσεών τους, το έργο τους και τη συνέπειά τους. Μόνο έτσι μπορεί να αποφευχθεί η παγίδευση σε ρητορικές που αποσκοπούν αποκλειστικά στη συλλογή ψήφων και όχι στην αντιμετώπιση των πραγματικών προβλημάτων.
Διότι η ψήφος δεν είναι μέσο εκδίκησης. Η λεγόμενη «ψήφος τιμωρίας» –όσο κατανοητή κι αν είναι– σπάνια οδηγεί σε κάτι καλύτερο. Αντιθέτως, μπορεί να προκαλέσει μακροχρόνια ζημιά, ενισχύοντας πρόσωπα ή δυνάμεις που δεν έχουν ούτε τη γνώση ούτε την πρόθεση να υπηρετήσουν το κοινό καλό. Η πολιτική επιλογή δεν είναι πράξη ξεσπάσματος, είναι πράξη ευθύνης. Η απάντηση στο ερώτημα «ποιος θα μας σώσει από αυτούς που θέλουν να μας σώσουν;» δεν βρίσκεται σε πρόσωπα ή συνθήματα, αλλά στη συλλογική ευθύνη μιας ώριμης και ενεργής κοινωνίας. Η παιδεία, η ελεύθερη αλλά υπεύθυνη έκφραση και η δημοκρατική εγρήγορση είναι οι πραγματικοί φρουροί του πολιτεύματος. Η αλλαγή δεν έρχεται με κραυγές και εντυπωσιασμούς, αλλά με συνειδητή επιλογή και υπεύθυνη σκέψη – που ανήκει στους πολίτες. Πολίτες που καλούνται να ορθώσουν λόγο, κρίση και ευθύνη απέναντι στις προκλήσεις των καιρών.
Ο κ. Πανίκος Συμεού είναι δικηγόρος.
