ΓΛΩΣΣΟ-ΣΥΝΑΝΤΗΣΕΙΣ
Του ΓΙΩΡΓΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ*
Η γραμματική κατηγορία της πτώσης στην κοινή νέα ελληνική αποτελεί ένα από τα βασικότερα μορφολογικά χαρακτηριστικά ενός κλιτού μέρους του λόγου η οποία είναι δυνατό να καθορίσει τον συντακτικό του ρόλο μέσα στο προτασιακό πλαίσιο. Για παράδειγμα, η ονομαστική πτώση μαρκάρει τη θέση του υποκειμένου ενώ η αιτιατική του αντικειμένου. Στην ελληνική, όπως και σε πολλές ινδοευρωπαϊκές γλώσσες, η κατηγορία πτώση βρίσκεται ως επίθημα, δηλαδή ως μία κατάληξη μετά το θέμα της λέξης, σε ένα κλιτό μέρος του λόγου (ουσιαστικό, επίθετο, μετοχή, άρθρο, αντωνυμία, αριθμητικό).
Οι πρωτοϊνδοευρωπαικές γλώσσες, απόγονος των οποίων θεωρείται και η νέα ελληνική, διέθεταν τις πτώσεις που βρίσκονται σήμερα στο σύστημα της κοινής νέας ελληνικής, μαζί με τη δοτική που υπήρχε στο αρχαιοελληνικό σύστημα της κλασικής εποχής όπως επίσης την αφαιρετική, την τοπική και την οργανική. Με την πάροδο του χρόνου, οι πτώσεις, όπως και κάθε άλλο στοιχείο της γλώσσας, διαφοροποιούν τις ιδιότητές τους ή χάνονται από το γλωσσικό σύστημα χωρίς αυτό να σημαίνει ότι με τον αφανισμό μιας πτώσης από ένα σύστημα θα εξαφανιστεί ταυτόχρονα και η δυνατότητα να διατυπωθεί αυτό που εξέφραζε η ίδια η πτώση. Λόγου χάρη, η απώλεια της δοτικής πτώσης στα νέα ελληνικά δεν αποτρέπει τη δήλωση του έμμεσου αντικειμένου εφόσον αυτό πλέον δηλώνεται με τη χρήση του εμπρόθετου προσδιορισμού που περιλαμβάνει την πρόθεση και το όνομα σε πτώση αιτιατική ή γενική (π.χ. δίδωμι το βιβλίον τω διδασκάλω, δίνω το βιβλίο στον δάσκαλο/δίνω το βιβλίο του δασκάλου). Επίσης, οι πτώσεις της νέας ελληνικής, σε σχέση με τη λειτουργία τους κατά την κλασική περίοδο, έχουν χάσει τον επιρρηματικό τους χαρακτήρα. Για παράδειγμα, η δοτική του οργάνου έχει αντικατασταθεί στα νέα ελληνικά με την πρόθεση μαζί με το ουσιαστικό (μάχονται δόρασι, πολεμούν με τα δόρατα).
Η δοτική πτώση της αρχαίας ελληνικής είχε ήδη εξαφανιστεί από την πρώιμη βυζαντινή περίοδο και συγχωνεύτηκε αρχικά με τη γενική. Το γεγονός ότι πολλά κράτη των Βαλκανίων απώλεσαν τη δοτική συγχωνεύοντάς την με τη γενική φανερώνει τις διαγλωσσικές επιρροές ανάμεσα στα γλωσσικά συστήματα. Αξίζει να σημειωθεί ότι η δοτική πτώση απαντά σήμερα στα γραμματικά συστήματα αρκετών γλωσσών, ανάμεσά τους και τα γερμανικά. Οι διάφορες λέξεις/φράσεις που απαντούν στην κοινή νέα ελληνική και φέρουν το μορφολογικό επίθημα της δοτικής (π.χ. βάσει, δόξα τω Θεώ κ.ά.) δεν αποδεικνύουν ότι η πτώση αυτή είναι «ζωντανή» αλλά περισσότερο ότι αυτές οι λέξεις/φράσεις αποτελούν κατάλοιπα του παλαιότερου συστήματος με τη χρήση τους σήμερα να είναι κυρίως επιρρηματική.
Στην αγγλική γλώσσα δεν υπάρχουν κλιτά μέρη του λόγου και έτσι η γραμματική κατηγορία της πτώσης δεν μπορεί να δηλωθεί με επιθήματα παρά μόνο με τη σειρά των όρων και με προθέσεις. Ωστόσο, σε παλαιότερες μορφές της αγγλικής συναντούμε ένα κλιτικό σύστημα του οποίου υπάρχουν μέχρι σήμερα κατάλοιπα, που ανευρίσκονται κυρίως σε αντωνυμίες π.χ. he/she (ονομαστική), his/her (γενική), him/her (αιτιατική).
Η μελέτη της γραμματικής πτώσης σε κάθε γλωσσικό σύστημα φανερώνει το πώς λειτουργεί το μορφολογικό σύστημα της εκάστοτε γλώσσας και πώς είναι δυνατό να επηρεάσει το συντακτικό πλαίσιο. Σε κάθε γλώσσα υπάρχει ο τρόπος για να δηλωθεί αυτό που είναι γνωστό σε εμάς ως «πτώση», πράγμα το οποίο μαρτυρεί αφενός μεν τη διαφορετικότητα των γλωσσών και αφετέρου δε την ισότητά τους. Τέλος, το γεγονός ότι πολλές πτώσεις έχουν χαθεί ή έχουν χάσει λειτουργίες τους λανθασμένα δημιουργεί την εντύπωση περί απλοποίησης του συστήματος. Αυτόματα, δε, δημιουργούνται άλλοι τρόποι για αντικατάσταση των λειτουργιών αυτών.
*Υποψήφιος Διδάκτορας Αναλ. Προγραμμάτων και Συγκρ. Παιδαγωγικής (Εκπαίδευση, Γλώσσα), Τμήμα Επιστημών Αγωγής, Πανεπιστήμιο Κύπρου
georgiou.georgos@ucy.ac.cy
Facebook: Γλωσσο-Συναντήσεις
