Του Απόστολου Κουρουπάκη
Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης είναι μία παγιωμένη λογοτεχνική μορφή στα ελληνικά γράμματα. Το έργο του είναι καλά μελετημένο, και έχει φίλους και αρνητές. Τον έχουν θεωρήσει ως κατ’ αποκοπήν συγγραφέα, και αυτή του η ενασχόληση λένε τον οδήγησε στο να εγκλωβιστεί σε μία μανιέρα, και να επαναλαμβάνεται. Άλλοι πάλι τον κρίνουν με θρησκευτικά κριτήρια, ο «Άγιος» των Γραμμάτων μας, τοποθετούν το έργο του στον σολέα μιας εκκλησίας και τον ίδιο στο «Βήμα των Αναγνωστών», και από εκεί να νουθετεί. Προσωπικά, διαβάζοντάς τον δεν ένιωσα ούτε να βαριέμαι λόγω της επανάληψης μοτίβων και παραλλαγής των ιστοριών, ούτε και να καθοδηγούμαι προς μία θρησκευτική κατεύθυνση.
Οπωσδήποτε είναι ένα εμπόδιο η δύσκολη γλώσσα του, η ιδιότυπη γλώσσα του Παπαδιαμάντη, ο οποίος χρησιμοποιεί την καθαρεύουσα, αλλά διανθίζει και τα έργα του με τη λαϊκή γλώσσα της εποχής του, συχνά χρησιμοποιεί και εκκλησιαστική γλώσσα, και ακόμα συχνότερα σκιαθίτικους ιδιωματισμούς. Αυτός ο γλωσσικός πλούτος, αν μη τι άλλο, δείχνει και μία περίοδο μεταβατική στην ελληνική λογοτεχνία, ο ίδιος ο Παπαδιαμάντης δεν θέλησε να ακολουθήσει άλλους της γενιάς του και να γράψει στη δημοτική. Δείχνει δεξιοτεχνία στην επιλογή των σωστών λέξεων και την αρμονική τοποθέτησή τους στο συγκείμενο. Η ανάγνωση, λοιπόν, ενός διηγήματος ή άλλου κειμένου του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη όσο κι αν φαινομενικά είναι δύσκολη λόγω της γλώσσας, γίνεται εύκολη όταν αφεθείς στο πνεύμα του κειμένου, αρχίσεις να φαντάζεσαι και να πλάθεις εικόνες, που τα λόγια τα ίδια του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, αυτά τα δύσκολα λόγια, σε βοηθούν να φτιάξεις, όπως κάνει στη «Μαυρομαντηλού» με το περιβόλι του Γιαννιού «Οποίον λαμπρόν, αχανές, μεγαλοπρεπές περιβόλι! […] Δεν έπαυσαν [τα χόρτα] να συγχέωσι τας ατόμους των, να είναι ποικιλόμορφα, αναλλοίωτα και ρευστά, να ορθώσι την χαίτην, να στηλώνωσι τα στέρνα, να φρίσσωσι, να κροαίνωσι, να βρέμωσι, να ηχώσι, να πλαταγώσι, να κτυπώσι παν αντίτυπον σώμα»!
Μπορεί οι λέξεις αυτές να δυσκολεύουν σήμερα τον αναγνώστη, τον μη εξοικειωμένο, αλλά χρειάζεται μόνο λίγη υπομονή και όταν, λοιπόν, αρχίσεις να ζεις μέσα σε αυτόν τον αληθινό, αλλά και περίεργα φανταστικό κόσμο, τότε, χωρίς καν να το καταλάβεις, αβίαστα, θα έχεις καταφέρει να ταυτιστείς με τον ένα ή τον άλλο χαρακτήρα, θα έχεις αρχίσει να φοβάσαι μη σε καταπιούν τα κύματα, ποιος δεν έχει τραγουδήσει το «Καραντί» σε στίχο του Καββαδία σε μελοποίηση Θάνου Μικρούτσικου, μπορεί να μην ξέρεις τι ακριβώς σημαίνει αλλά φοβάσαι ότι θα σε πνίξει, όπως και στον Παπαδιαμάντη στο αυτοβιογραφικό χρονογράφημά του «Ταξίδι — Βαπόρι — Ρωμέικο» που γράφει «ετέντωνεν αντίπλευρα τα δύο πανιά της, δεξιόθεν και αριστερόθεν του σκάφους. Άνθρωποι ηγωνίων κι επάλαιον και ετήκοντο, εις το καραντί κι εις την χιονιάν, εις την φουσκοθαλασσιάν κι εις την μπόραν» και έρχεται ο ποιητής να κάνει τη λέξη λάβαρο, στον τίτλο του ποιήματός του «Το καραντί» γράφοντας «Το καραντί… το καραντί θα μας μπατάρει» και η λέξη ανασταίνεται και γίνεται κτήμα μας. Οι λέξεις εν ολίγοις του Παπαδιαμάντη μπορεί να σε κάνουν να νιώσεις τον ιδρώτα στα μάγουλα της Φραγκογιαννούς, να ακούσεις το μπουζούκι του Ζάχου και να αισθανθείς το κρύο χιόνι που τύλιξε «ζεστά» στον Μπάρμπα Γιαννιό.
Λόγια δύσκολα που με τρόπο μαγικό γίνονται εικόνες, και σαν να ηχούν στ’ αφτιά σου ήχοι, απόκοσμοι και μη, λόγια και βουητά, αντιλαμβάνεσαι τις πίσω, τις κρυφές σκέψεις των ηρώων, γίνεσαι ένα με τον αδικημένο, προσπαθείς να καταλάβεις τον αδικούντα και να νιώσεις, να συμπονέσεις τον αδικούμενο. Οι ήρωες του διηγηματογράφου αρχίζουν τελικά να σου μοιάζουν, όσο και να είναι καταστάσεις αλλοτινών εποχών, οι ιστορίες που διηγείται ο κυρ-Αλέξανδρος ποτέ δεν φθίνουν. Ο Παπαδιαμάντης είναι ένα ταξίδι μαγικό, ένα ταξίδι που εύχεσαι να κάνεις, σαν καβαφική ειμαρμένη, το επιζητάς.
Κάθε φορά που διαβάζεις Παπαδιαμάντη φρόντισε να το κάνεις ταξίδι μαγικό, φρόντιζε να διαλέγεις ρότα διαφορετική, ποτέ μη φοβηθείς το καραντί, άλλωστε στο τέλος ησυχάζει η ψυχή...
Εις μνήμην Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, που γεννήθηκε στις 4 Μαρτίου 1851 στη Σκιάθο.
