Του Παναγιώτη Καπαρή
Μυστική ευωδία χαρά αναδύεται από τα μοναστήρια, η οποία αγγίζει με μυστικό τρόπο, πιστούς και απίστους, οι οποίοι προστρέχουν, είτε για να λάβουν την βοήθεια εκ Θεού, είτε για να θαυμάσουν την αρχιτεκτονική ομορφιά. Με την είσοδο στα μοναστήρια, η λογική υποτάσσεται στην υπέρλογη εμπειρία της χαράς του χώρου και μια μυστική ψυχική ειρήνη βασιλεύει στις ψυχές των ανθρώπων. Η επικοινωνία με τους μοναχούς, με το ράσο, όσα «στραβά και ανάποδα» και αν έχουν μερικοί, δεν στέκεται ποτέ ικανή να ανατρέψει την ομορφιά, η οποία σώζει τον κόσμο, όπως έλεγε και ο Ντοστογιέφσκι. Απλώς, αν οι μοναχοί είναι ταπεινοί και άγιοι, τότε το θαύμα φανερώνεται και θεραπεύει και τις ψυχές και ενίοτε και τα σώματα των προσκυνητών.
Ο Άγιος Ιωάννης της Κλίμακας έλεγε ότι: «Φως μεν μοναχοίς άγγελοι, φως δε κοσμικοίς μοναχική πολιτεία». Και στα μοναστήρια μυστικά ο πιστός άνθρωπος αγγίζει τον παράδεισο. Ιστορικά η λέξη παράδεισος είναι περσική και μεταφράζεται, ως περιφραγμένος κήπος αναψυχής, ως λειμώνας, ως ευωδιαστό λιβάδι. Καθόλου τυχαία, σχεδόν όλα τα μοναστήρια είναι μεγάλοι κήποι και στη μέση βρίσκονται οι ιεροί ναοί, χώροι στους οποίους ο άνθρωπος ενώνεται με τον Θεό, μέσω του Μυστηρίου της Θείας Κοινωνίας. Γύρω από τους ναούς βρίσκονται κατά κανόνα τα κελιά των μοναχών. Από την άλλη, τα μοναστήρια δεν είναι μόνο κήποι ειρήνης, αλλά είναι και κήποι φοβερών πολέμων, των μοναχών με τα πάθη και τους δαίμονες. Ο δρόμος της μοναχικής ζωής δεν είναι για όλους, αλλά μόνο για όσους έχουν τη θεία κλήση και για μόνο όσους έχουν τη δύναμη να ακολουθήσουν μια υπέρ φύση ζωή. Όλα βεβαίως τέμνονται μυστικά από την παρουσία του Θεού, της Παναγίας, των Αγίων και των Αγγέλων. Ο άνθρωπος ποτέ δεν είναι μόνος σε αυτό τον αγώνα, αλλά και ποτέ ο Θεός δεν απεμπολεί την ελευθερία του ανθρώπου, το θείο αυτό δώρο.
Μεγάλο ενδιαφέρον έχει η ιστορία του ορθόδοξου μοναχισμού, όχι μόνο από θεολογικής, αλλά και από κοινωνιολογικής προσέγγισης. Ο μοναχισμός κινήθηκε αρχικά στο εκκρεμές της ανάγκης για απόλυτη επικοινωνίας με τον Θεό και των θεωριών περί του τέλους του κόσμου. Ακολούθησε διάφορες πορείες, οι οποίες αρχικά παρέπεμπαν σε δομές στρατιωτικών ταγμάτων, μέχρι και ασκητικές επιλογές βασανιστηρίων. Στην πορεία άγιοι επίσκοποι, όπως ο Μέγας Βασίλειος και άγιοι ασκητές, όπως ο Μέγας Αντώνιος, ο Άγιος Παχώμιος, ο Άγιος Ιωάννης της Κλίμακας, καθόρισαν τη μέση οδό, όρισαν κανόνες για λειτουργία του μοναχισμού, ώστε οι μοναχοί να κάνουν υπακοή σε επισκόπους και ηγουμένους, να ακολουθούν συγκεκριμένα τυπικά και να γνωρίζουν τον δρόμο προς τη θέωση.
Στην υπέρ φύση πορεία των μοναχών, στο πρώτο τουλάχιστο επίπεδο, απαιτείται εκτός από την πνευματική καθοδήγηση και η πνευματική «δημιουργική» μοναξιά, είτε σε κοινόβιο, είτε σε άλλο τόπο, μακριά από την πολυκοσμία των ανθρώπων. Στόχος είναι να μπορέσει ο μοναχός να ελέγξει βασικά τους λογισμούς του, το πρώτο στάδιο όλων των πράξεων, με την προσευχή και συνήθως με τη μονολόγηση της ευχής του «Κύριε Ιησού Χριστέ, ελέησον με…». Με την αδιάλειπτη προσευχή και τις συνεχείς διακονίες –δουλειές– ο μοναχός μπορεί πιο εύκολα να τιθασεύσει τα πάθη του και να αντιμετωπίσει και τις επιθέσεις του διαβόλου. Σε ένα δεύτερο επίπεδο και για πολύ λίγους, έρχεται ο ασκητικός βίος και η παραμονή στα «όρη και τις οπές της γης».
Οι άνθρωποι οι οποίοι ακολουθούν την υπερφύση μοναχική ζωή, επιλέγουν όχι σπάνια «αετοφωλιές», απρόσιτα μέρη, παραδείσιους τόπους, για να αγωνιστούν. Κύριο ζητούμενο να είναι δυσπρόσιτοι από τους υπόλοιπους ανθρώπους, ώστε απερίσπαστοι οι μοναχοί, να παλέψουν με τα πάθη τους. Στην Κύπρο έχουμε τη μονή Σταυροβουνίου, τη μονή του Κύκκου και άλλες πολλές μονές. Στην Ελλάδα το Άγιο Όρος, τα μοναστήρια στα Μετέωρα, τα μοναστήρια στα νησιά και σε πολλές άλλες δυσπρόσιτες περιοχές. Με την πάροδο του χρόνου και όταν πλήθη πιστών κατέκλυζαν μοναστήρια, εφαρμόστηκε η πρακτική του άβατου, δηλαδή να μην έχουν πρόσβαση οι γυναίκες στα ανδρικά μοναστήρια και αντιστρόφως. Στα γυναικεία μοναστήρια πάντα υπήρχε η εξαίρεση του άντρα ιερέα και του πνευματικού πατέρα. Τα τελευταία κυρίως χρόνια, εφαρμόστηκε και η πρακτική των δύο αυλών στα μοναστήρια, μία για τους μοναχούς και μία για να έχουν πρόσβαση οι λαϊκοί. Οι πρακτικές ρυθμίσεις ποτέ δεν αποτελούσαν εμπόδιο για την επικοινωνία και το θαύμα. Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα ο Άγιος Παΐσιος, ο οποίος δεχόταν χιλιάδες ανθρώπους στην «έρημο» του κελιού του και βοηθούσε πολύ περισσότερους σε όλο τον κόσμο, με τις προσευχές και τις επιστολές του.
