Του Παναγιώτη Χριστιά
Στην καθημερινή διάλεκτο, η έννοια της «τεχνητής νοημοσύνης» μοιάζει απόλυτα κατανοητή. Πρόκειται για ένα άλλο είδος νοημοσύνης, πέρα από την ανθρώπινη, η οποία όμως «σκέφτεται» σαν την ανθρώπινη και παράγει λόγο, όπως και ο άνθρωπος. Ωστόσο, ο λόγος της τεχνητής νοημοσύνης διαφέρει κατά πολύ του ανθρώπινου, καθότι είναι στην ουσία αλάνθαστος και δεν γνωρίζει όρια. Για παράδειγμα, η απάντηση σε μια επιστημονική ερώτηση, ενώ θα ήταν αδύνατη ή υπερβολικά δύσκολη για ένα οποιοδήποτε άτομο, είναι απλή, ορθή και εμπεριστατωμένη για οποιοδήποτε πρόγραμμα τεχνητής νοημοσύνης. Πού όμως οφείλεται αυτό; Είναι προϊόν μιας ανώτερης σκέψης ή απλά μιας σκέψης με περισσότερη και ταχύτερη πρόσβαση σε πληροφορίες; Στην πραγματικότητα, αυτό που ονομάζουμε «τεχνητή νοημοσύνη» μόνο κατ’ ευφημισμό μπορεί να αποκληθεί νοημοσύνη ή σκέψη. Η νοημοσύνη είναι μια ανθρώπινη βιολογική ιδιότητα που συνδέεται με την ανθρώπινη φυσιοψυχολογία, τα ορμέμφυτα, τη θέληση, την αυτοσυνείδηση (βλ. Παναγιώτης Χριστιάς, «Ισχύς, «τεχνητή νοημοσύνη» και «απόφαση», Θεολογία, 95, 1, 2024, σελ. 355-368). Η νοημοσύνη είναι ένα όργανο επιβίωσης του ανθρώπινου είδους και για τον λόγο αυτό χρησιμοποιήθηκε για πολεμικούς σκοπούς καθόλη τη διάρκεια της ανθρώπινης ιστορίας. Η «τεχνητή νοημοσύνη» είναι ένα εργαλείο της φυσικής, ανθρώπινης, νοημοσύνης, ένα μέσο ενίσχυσης των ατομικών και συλλογικών δυνατοτήτων του ανθρώπου. Και όπως κάθε μέσο, όπως δηλαδή η γραφή, η τυπογραφία, η εφημερίδα, το ραδιόφωνο, το διαδίκτυο, η τεχνητή νοημοσύνη αλλάζει τον ανθρώπινο πολιτισμό. Η αλλαγή πολιτισμού επιφέρει όχι μόνο συμπεριφορικές αλλά και βιολογικές αλλαγές.
Ο πρώτος που συνέδεσε την εισαγωγή ενός μέσου (medium) σε έναν πολιτισμό με την ανθρώπινη βιοψυχολογία ήταν ο Πλάτων. Δεν είναι τυχαίο ότι στοχαστές όπως ο Marshall McLuhan εμπνεύστηκαν από τον πλατωνικό «Φαίδρο» για να χτίσουν τη σύγχρονη θεωρία της επικοινωνίας. Στις αρχές της δεκαετίας του 1950, ο McLuhan ξεκίνησε τα σεμινάρια «Επικοινωνίας και Πολιτισμού», με χρηματοδότηση από το Ίδρυμα Ford, στο Πανεπιστήμιο του Τορόντο. Η ομάδα που δημιουργήθηκε γύρω από τον McLuhan είχε διεπιστημονικό χαρακτήρα, και περιελάμβανε συμμετέχοντες σημαντικούς στοχαστές όπως ο Innis, ο Havelock, ο McLuhan και ο Carpenter, έχει μείνει στην ιστορία της σκέψης ως Σχολή Επικοινωνίας του Τορόντο. Η έρευνά τους γύρω από τον κεντρικό ρόλο των τεχνολογιών επικοινωνίας προσπάθησε να εξηγήσει τις πολιτιστικές, κοινωνικές και θεσμικές αλλαγές που επιφέρουν οι επικοινωνιακές τεχνολογίες στον χρόνο και στον χώρο. Στον διάλογο του Πλάτωνα, «Φαίδρος», ο βασιλιάς Θαμούς συζητάει με τον θεό Θεύθ για την ανακάλυψη της γραφής. Ο Θεύθ ισχυρίζεται ότι η γραφή θα βελτιώσει τη μνήμη και τη σοφία, αλλά ο Θαμούς τονίζει ότι η γραφή θα κάνει τους ανθρώπους να ξεχνούν και να βασίζονται σε εξωτερικά βοηθήματα, αντί να καλλιεργούν την εσωτερική τους μνήμη. Σύμφωνα με τον McLuhan, το σημαντικό γεγονός σε μια επικοινωνιακή επανάσταση δεν είναι το μήνυμα αλλά το μέσον. Όπως χαρακτηριστικά έγραφε στο εμβληματικό του έργο «Κατανοώντας τα μέσα (Understanding media)», «το μήνυμα είναι το μέσο». Αυτό επιφέρει, όπως και στην περίπτωση της γραφής στον Πλάτωνα, μια αύξηση των ανθρώπινων δυνατοτήτων συνδυασμένη με μια ταυτόχρονη μείωση των ικανοτήτων του. Σύμφωνα με τον Πλάτωνα, ο άνθρωπος έπρεπε να θυσιάσει ένα κομμάτι του εαυτού του για να γίνει ισχυρότερος.
Το ότι η τεχνητή νοημοσύνη είναι στην ουσία ένα ακόμη μέσο επικοινωνίας, όπως αυτά που εξέταζε η σχολή του McLuhan, αποδεικνύεται από τη φύση του έργου που επιτελεί το εργαλείο αυτό. Χρησιμοποιεί ένα χωρίς όρια πεδίο μνημονικών καταγραφών για να ανακαλέσει στην επιφάνεια συγκεκριμένες πληροφορίες. Κατόπιν τις εκφράζει λεκτικά σε έναν δομημένο λόγο παράγοντας μια ιστορία. Αυτός που χρησιμοποιεί το ChatGPT θυσιάζει τις ατομικές του ικανότητες για να έχει πρόσβαση σε περισσότερη, ταχύτερη και αποτελεσματικότερη ερευνητική ισχύ. Όπως και η τυπογραφία χωρίς τη γραφή, η «τεχνητή νοημοσύνη» δεν θα ήταν τίποτε χωρίς το διαδίκτυο, το υπερμνημονικό αυτό εικονικό κατασκεύασμα, στο οποίο βρίσκονται αποθηκευμένες τρισεκατομμύρια πληροφορίες και αποθηκεύονται διαρκώς όλο και περισσότερες με ιλιγγιώδεις ρυθμούς. Ο περιορισμένος ατομικός ή ομαδικός ανθρώπινος νους, ένα ή περισσότερα άτομα, τα οποία θα έκαναν βιβλιογραφική έρευνα σε μια βιβλιοθήκη για παράδειγμα, δεν θα μπορούσε ποτέ να έχει την ίδια αποτελεσματικότητα. Θα μπορούσε άραγε να εσωτερικευθεί στον άνθρωπο το εξωτερικό αυτό μέσο; Κάτι τέτοιο συνέβη και με τη γραφή. Πλέον, η σχέση ενός αντικειμένου με την εικόνα του μεσολαβείται στον ανθρώπινο εγκέφαλο από τη λέξη που ονομάζει το αντικείμενο. Δεν μπορούμε να δούμε μια «πέτρα» ή να πούμε «πέτρα» χωρίς να γράφουμε νοητικά τη λέξη «πέτρα».
Θα μπορούσαμε να σκεφτούμε την τεχνητή νοημοσύνη ως ένα ενσωματωμένο στον ανθρώπινο εγκέφαλο σύστημα μικροτσίπ που θα μας δίνει αυτόματη και απεριόριστη πρόσβαση στο διαδίκτυο. Θα είναι σαν να έχουμε καταφέρει να κάνουμε τον εγκέφαλό μας εκατομμύρια φορές πιο ισχυρό, όσο και τα διάφορα ChatGPT σήμερα. Βρισκόμαστε στο όριο μιας τεράστιας βιοψυχικής επανάστασης, όπου η ατομική μνήμη και η ατομική πρόσβαση στον συνολικό όγκο των διαθέσιμων στο ανθρώπινο είδος πληροφοριών μπορούν να γίνουν απεριόριστες. Η ταχύτητα ανάλυσης των πληροφοριών, άμεσα συνδεδεμένη με τη μνήμη στην ανθρώπινη κατάσταση, θα είναι αστραπιαία. Σε αυτή την περίπτωση του ενισχυμένου με τεχνητή νοημοσύνη ανθρώπινου εγκέφαλου, ποιος είναι το υποκείμενο της σκέψης; Μπορούμε να ισχυρισθούμε ότι αν και ενισχυμένων δυνατοτήτων το υποκείμενο παραμένει ανθρώπινο, όπως ανθρώπινο παραμένει και ένα σώμα με προσθετικό μέλος; Θα είναι όμως ανθρώπινη μια συνείδηση που θα έχει συνείδηση της απεριόριστης ισχύος της;
Ο Παναγιώτης Χριστιάς είναι αν. καθηγητής πολιτικής και κοινωνικής φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Κύπρου.
