Του Παναγιώτη Χριστιά
Τι είναι η νοημοσύνη; Υπάρχει η τάση να απομονώνεται από τα υπόλοιπα ανθρώπινα χαρακτηριστικά και να αντιπαραβάλλεται προς τα ορμέμφυτα, τις ορμές, τις σωματικές ροπές, τις ορέξεις, τα συναισθήματα ή τα πάθη. Η νοημοσύνη ταυτίστηκε με τη λογική, με τις λογικές πράξεις και διαδικασίες, με μαθηματικά πρωτόκολλα, τα οποία και χρησιμοποιήθηκαν στην υπολογιστική μηχανική. Αυτή η θεώρηση της νοημοσύνης αφενός δημιούργησε τα υπολογιστικά θαύματα και τα επιστημονικά επιτεύγματα της πληροφορικής επιστήμης, αφετέρου ενδυνάμωσε την κοινή πεποίθηση ότι η νοημοσύνη είναι κάτι το ξεχωριστό στον άνθρωπο αν όχι κάτι ξεχωριστό από τον άνθρωπο. Στην ελληνική αλλά και την ιουδαϊκή μυθολογία, η συνείδηση και η νοημοσύνη είναι κάτι που προστέθηκε ή που δόθηκε στο ανθρώπινο ζώο κατόπιν της δημιουργίας του, κάτι σαν επιπρόσθετη θεία δωρεά, όπως το ζωοποιό πνεύμα στη Γένεση ή την πολιτική επιστήμη στον μύθο του Επιμηθέα, στον «Πρωταγόρα» του Πλάτωνα. Αν και καμία από τις δυο παραδόσεις δεν αγνοεί τις ανάγκες και τη χρησιμότητα του σώματος, η τάση είναι να απολυτοποιείται το νοητικό και να καταδικάζονται οι ταπεινές ορμές, η σεξουαλικότητα και γενικότερα οι «ακολασίες». Κάτι που φυσικά κληρονόμησε και η χριστιανική σκέψη. Οι φιλοσοφικο-μυθολογικές αυτές θεωρήσεις όμως αποκρύπτουν τη γυμνή αλήθεια, ότι η νοημοσύνη δεν είναι κάτι διαφορετικό από τα ορμέμφυτα και τα ένστικτα, αλλά ένα ιδιαίτερο ορμέμφυτο ή ένστικτο, το οποίο, όπως έλεγε ο Νίτσε, έχει την ισχυρότερη θέληση για κυριαρχία και έχει τη φυσική ροπή να κυβερνά και να οργανώνει όλα τα υπόλοιπα.
Αυτό, το ίδιο ορμέμφυτο της νοημοσύνης δημιουργεί το νοητικό φαινόμενο της αυτοσυνείδησης, της κυριαρχικής τάσης δηλαδή που έχει άμεση, αδιαμεσολάβητη επίγνωση για την επιδίωξη της κυριαρχίας του. Η ίδια δε η κυριαρχία είναι έννοια ταυτόσημη με την επιβίωση σε εχθρικό περιβάλλον. Συνεπώς η νοημοσύνη είναι μια δεξιότητα επιβίωσης, όπως η όσφρηση του καρχαρία για το αίμα ή η όραση του αϊτού που εντοπίζει το θύμα του από μίλια ψηλά από τον ουρανό. Και όπως μπορούμε να αναπαράγουμε την όσφρηση ή την όραση με ρομποτικούς μηχανισμούς έτσι μπορούμε να αναπαράγουμε και νοητικές διεργασίες. Άλλο φαινόμενο είναι όμως η όραση και άλλο η όραση του αϊτού, άλλο η όσφρηση και άλλο η όσφρηση του αίματος του καρχαρία: επομένως άλλο η νοημοσύνη ως αλληλουχία λογικών πράξεων και άλλο η ανθρώπινη νοημοσύνη, η οποία είναι ένστικτο επιβίωσης και κυριαρχίας. Η ανθρώπινη νοημοσύνη όχι μόνο δεν διαχωρίζεται από τα συναισθήματα, τα πάθη, τους φόβους, τις ορμές, αλλά τρέφεται από όλο αυτό το πλέγμα των τάσεων και ροπών του ανθρώπινου σώματος. Αυτό το δίκτυο, το οργανωμένο σε μηχανή πολέμου από τη νοημοσύνη, στρέφεται προς το περιβάλλον του και αλληλεπιδρά με αυτό. Τα αισθητικά και λοιπά νοητικά δεδομένα δεν είναι ουδέτερα για την ατομική νοημοσύνη, αλλά από την πρώτη στιγμή κατατάσσονται ανάλογα με τη χρησιμότητά τους στον πόλεμο με το περιβάλλον και φυσικά με τους άλλους, το κοινωνικό περιβάλλον. Όπως η οσμή του αίματος ενεργοποιεί την όσφρηση του καρχαρία, η οποία είναι συνδεδεμένη με το αίσθημα της πείνας, έτσι και συγκεκριμένα δεδομένα του φυσικού ή κοινωνικού περιβάλλοντος ενεργοποιούν την ανθρώπινη νοημοσύνη.
Στο ανθρώπινο είδος βέβαια, ο αγώνας για την κυριαρχία γίνεται μέσω πολεμικής χρήσης των ιδεών και της επιβολής αξιών και συμπεριφορών που απορρέουν από τις ιδέες και τα ιδεαλιστικά-κανονιστικά συστήματα. Κυρίαρχος είναι αυτός που επιβάλλει τη δική του «αλήθεια» στους άλλους. Αν, για παράδειγμα, κάποιος ή κάποια θέλει να κερδίσει σε έναν διαγωνισμό ομορφιάς, θα φροντίσει να ορίσει την «ομορφιά» σύμφωνα με τα δικά του ιδεαλιστικά κριτήρια με τρόπο ώστε ο ίδιος ή η ίδια να ανταποκρίνεται στα κριτήρια αυτά. Θα κερδίσει τον διαγωνισμό αν επιβάλλει και στους άλλους τα κριτήρια αυτά. Για να το κάνει αυτό θα επιλέξει στοιχεία από το φυσικό και κοινωνικό του περιβάλλον που να ενισχύουν τον δικό του ορισμό της «ομορφιάς» και θα αγνοήσει οτιδήποτε καταρρίπτει τη θεωρία του. Φίλους θα θεωρήσει αυτούς που ασπάζονται τη θεώρησή του για το ωραίο, το ορθό, το ηθικό, άρα την αυτοεκτίμησή του ότι ο ίδιος είναι ο πιο όμορφος, ο πιο σοφός, ο πιο καλός, ο πιο χρήσιμος, ο πιο σπουδαίος. Εχθροί είναι όλοι οι υπόλοιποι. Υπό αυτό το πρίσμα, η μνήμη είναι μια δομημένη ικανότητα ανάσυρσης δεδομένων αναγκαίων για την αυτοεπιβεβαίωση και την ενίσχυση του θεωρητικού συστήματος που στηρίζει την αυτοεπιβεβαίωση. Η ίδια η ανθρώπινη νοημοσύνη, η αυτοσυνείδηση, η ταυτότητα απορρέουν από μηχανισμούς μνήμης, ανάσυρσης και επεξεργασίας δεδομένων. Άνθρωπος χωρίς μνήμη είναι στην ουσία άνθρωπος χωρίς ταυτότητα.
Σύμφωνα λοιπόν με αυτή την ανάλυση, όσο περισσότερο εμπλέκεται η τεχνητή νοημοσύνη στις καθημερινές αποφάσεις του ατομικού και συλλογικού βίου, τόσο πιο ακραίες θα είναι οι ιδεολογικές αλλά και οι φυσικές συγκρούσεις μεταξύ των ανθρώπων. Το ανθρώπινο είδος υφίσταται ήδη μια σημαντική νοητική μετάλλαξη: χρησιμοποιεί την τεχνητή νοημοσύνη ως επέκταση της δικής του. Μόνο που η τεχνητή νοημοσύνη δεν οδηγεί τον άνθρωπο να αναθεωρήσει τα λάθη του. Είναι τυφλό εργαλείο, και μάλιστα πανίσχυρο και συνδεδεμένο με μια άπειρη σχετικά μνήμη. Με το ιδεολογικό αυτό όπλο που χρησιμοποιείται για την επίρρωση και διάχυση των θεωρητικών κατασκευών γίνεται μεροληπτική μόνο επιλογή στοιχείων που ενισχύουν μια άποψη και όχι όσων την απορρίπτουν. Αυτό από μόνο του είναι διανοητική ακρότητα και μπορεί εύκολα να μετατραπεί σε ωμή βία.
Ο Παναγιώτης Χριστιάς είναι αν. καθηγητής πολιτικής και κοινωνικής φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Κύπρου.
