Του Παναγιώτη Χριστιά
Ο όρος ανωτερότητα έχει συνήθως θετική χροιά. Για παράδειγμα, «Ο δρόμος του ανώτερου ανθρώπου», σύμφωνα με τον Κομφούκιο, αναφέρεται σε ένα σύνολο ηθικών και φιλοσοφικών αρχών που κατευθύνουν τη συμπεριφορά και τις επιλογές του ατόμου. Στόχος του είναι να επιτύχει την αρμονία με τον εαυτό του και το περιβάλλον, αναπτύσσοντας την ευγένεια, τη δικαιοσύνη και τη σοφία. Όμως το αίσθημα της ανωτερότητας, στην αρχαϊκή του προέλευση είναι ολέθριο. Ο πρώτος που ανέλυσε το αίσθημα αυτό είναι ο Ζαν-Ζακ Ρουσσώ, στον «Λόγο περί της προέλευσης και της θεμελίωσης της ανισότητας ανάμεσα στους ανθρώπους» (1754). Η διαφορετική ματιά του μεγαλύτερου ίσως φιλοσόφου του γαλλικού Διαφωτισμού έγκειται στην ανακάλυψη της εσωτερικότητας, του κόσμου δηλαδή των αισθημάτων και των συναισθημάτων.
Ο ψυχικός κόσμος του ανθρώπου, σύμφωνα με τον Ρουσσώ, αναπτύσσεται και θεμελιώνεται ιστορικά. Η ιστορική εμπειρία γεννάει νέα συναισθήματα στον άνθρωπο, τον εξελίσσει ψυχικά όπως και πολιτισμικά. Σύμφωνα με τον Γάλλο φιλόσοφο, ψυχισμός και πολιτισμός είναι έννοιες και πραγματικότητες αλληλένδετες. Η ανάπτυξη του πολιτισμού οδηγεί σε διεύρυνση και εκλέπτυνση της ψυχικής πολυπλοκότητας του ανθρώπου, τόσο ατομικά όσο και συλλογικά.
Το αίσθημα της ανωτερότητας, για παράδειγμα, δεν υπήρχε εξαρχής στην ανθρώπινη ψυχή. Σύμφωνα με τον Ρουσσώ, η προέλευση του αισθήματος ανωτερότητας στον άνθρωπο πηγάζει από το γεγονός ότι διαφέρει πολύ από τα άλλα ζωικά είδη. Η άνεση με την οποία το ανθρώπινο γένος, ατομικά και συλλογικά, κατάφερε να επιβιώσει και να επιβληθεί ως αδιαμφισβήτητος νικητής της πάλης για την επιβίωση στο φυσικό του περιβάλλον, οδήγησε τον άνθρωπο στη σκέψη ότι είναι ανώτερος από τα ζώα και ενστάλαξε στην ψυχή του το αίσθημα της ανωτερότητας απέναντι στα ζώα. Ωστόσο, μόλις το αίσθημα αυτό ρίζωσε στον ανθρώπινο ψυχισμό, οι άνθρωποι, ως άτομα και ως ομάδες, άρχισαν να αισθάνονται ανώτεροι και απέναντι σε συνανθρώπους τους. Ιδού πώς παρουσιάζει ο Ρουσσώ την πάλη για την κυριαρχία ανάμεσα στους ανθρώπους: «Καθώς οι ιδέες και τα συναισθήματα ακολουθούν το ένα το άλλο, καθώς ο νους και η καρδιά εξασκούνται, το ανθρώπινο γένος συνεχίζει να εξημερώνεται, οι δεσμοί επεκτείνονται και οι σχέσεις συσφίγγονται. Οι άνθρωποι συνήθισαν να συγκεντρώνονται μπροστά από τις καλύβες ή γύρω από ένα μεγάλο δέντρο: το τραγούδι και ο χορός, τα αληθινά παιδιά της αγάπης και του ελεύθερου χρόνου, έγιναν η διασκέδαση ή μάλλον η απασχόληση των αργόσχολων, συγκεντρωμένων ανδρών και γυναικών.
Όλοι άρχισαν να κοιτάζουν τους άλλους και να θέλουν και οι άλλοι να τους κοιτάζουν τους ίδιους, και η δημόσια εκτίμηση είχε ένα τίμημα. Αυτός που τραγουδούσε ή χόρευε καλύτερα, αυτός που ήταν ο πιο όμορφος, ο πιο δυνατός, ο πιο επιδέξιος ή ο πιο εύγλωττος γινόταν ο πιο σεβαστός. Και αυτό ήταν το πρώτο βήμα προς την ανισότητα και ταυτόχρονα προς την κακία. Από αυτές τις πρώτες προτιμήσεις ξεπήδησαν η ματαιοδοξία και η περιφρόνηση από τη μια πλευρά, η ντροπή και ο φθόνος από την άλλη. Και η ζύμωση που προκάλεσαν αυτά τα νέα προζύμια παρήγαγε τελικά ενώσεις επιβλαβείς για την ευτυχία και την αθωότητα.»
Το «βλέμμα» του άλλου πάνω στον πιο δυνατό, τον πιο όμορφο, τον πιο έξυπνο είναι η αναγνώρισή του ως ανώτερου ως προς τη δύναμη, την ομορφιά, την ευφυία. Όλοι λοιπόν επιζητούν το βλέμμα αυτό, δηλαδή την αναγνώριση της αξίας τους. Όσοι το έχουν αγωνίζονται για να επιβάλουν και να επεκτείνουν την κυριαρχία τους και όσοι δεν το έχουν παλεύουν για να επιτύχουν την αναγνώρισή τους ως ίσοι με όλους. Το αίσθημα της ανωτερότητας εξελίχθηκε έτσι σε βασικό στοιχείο της ανθρώπινης ταυτότητας, τόσο ατομικής όσο και συλλογικής. Τα ανθρώπινα όντα χωρίζονται πλέον σε δύο ομάδες. Κάποιοι επιδιώκουν να επιβάλουν την «ανωτερότητά» τους κυριαρχώντας στους άλλους. Και κάποιοι επιδιώκουν να αναγνωριστούν ως ίσοι προς όλους.
Ο αγώνας για ίσα δικαιώματα για όλους καθοδηγείται από το δημοκρατικό πάθος της ισότητας. Η εξέταση των πιο σημαντικών ιστορικών και κοινωνικών παραδειγμάτων ρατσιστικής συμπεριφοράς και στάσης οδηγεί στο ασφαλές συμπέρασμα ότι ο ρατσισμός συνδέεται με το αίσθημα «φυσικής ανωτερότητας», το οποίο τρέφουν συγκεκριμένα άτομα, ομάδες ή λαοί έναντι των άλλων.
Η ανισότητα μεταξύ ανδρών και γυναικών οφείλεται στην εσφαλμένη εικασία ότι από τη φύση της η γυναίκα είναι πιο «ατελής» και, γι’ αυτό τον λόγο, κατώτερη από τον άνδρα. Η δουλεία των Μαύρων και η νεότερη αποικιοκρατία θεμελιώνονται στις λανθασμένες εικασίες περί πολιτισμικής και τεχνικής ανωτερότητας των Λευκών Ευρωπαίων σε σχέση με τους υπόλοιπους λαούς της Γης.
Πιο συγκεκριμένα, σε αντίθεση με τους ιθαγενείς της Νοτίου Αμερικής, οι οποίοι κρίθηκαν από την Ιερά Εξέταση ως ανθρώπινα όντα, οι ιθαγενείς της Αφρικής κρίθηκαν ως κατώτεροι του ανθρώπινου είδους. Απόρροια δε του δόγματος του κοινωνικού νεοδαρβινισμού (τέλη 19ου - αρχές 20ού αι.), σύμφωνα με το οποίο όλοι οι λαοί και όλες οι κοινωνικές ομάδες δεν βρίσκονταν στο ίδιο εξελικτικό επίπεδο με τον άνθρωπο, οι Εβραίοι, οι φτωχοί, οι ομοφυλόφιλοι, οι ψυχικά ασθενείς και οι πάσης φύσης περιθωριακοί κρίθηκαν ως υπάνθρωποι. Στη θεωρία της ανωτερότητας της Αρίας φυλής εδράζεται ο ναζισμός, ενώ όλοι οι νεοαποικιοκρατικοί πόλεμοι συνδέονται με οράματα αναβίωσης του χαμένου μεγαλείου ενός ανώτερου λαού. Συλλογική βία και επιθετικότητα συνδέονται σχεδόν πάντα με το αίσθημα μιας ανωτερότητας που αφαιρεί τον ανθρώπινο χαρακτήρα των καταπιεσμένων και τους κατατάσσει πιο κοντά στα ζώα παρά στο ανθρώπινο είδος.
Ο κ. Παναγιώτης Χριστιάς είναι αν. Καθηγητής πολιτικής και κοινωνικής φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Κύπρου.
