Σήμερα είμαι δειλινός, γι’ αυτό πήγα δείλης στο σχολείο

Ο πόλεμος και η προσφυγιά του καλοκαιριού του 1974 επηρέασε σε τεράστιο βαθμό κάθε πτυχή της ζωής των κατοίκων της Κύπρου. Χιλιάδες γυναίκες, άντρες, αγόρια και κορίτσια βίωσαν την προσφυγιά, η οποία σιγά-σιγά έγινε κανονικότητα και το αντίσκηνο έγινε σπίτι, ο καταυλισμός έγινε αγορά και συγκέντρωση καταστημάτων, ένας μικρόκοσμος... Βέβαια, για πολλές χιλιάδες πρόσφυγες ο καταυλισμός έγινε συνοικισμός, όπου ζει και βασιλεύει ακόμη η κανονικότητα της προσφυγιάς. Πώς όμως αποτυπώθηκε αυτή η «κανονικότητα» σε μια εποχή που τα σημερινά μέσα φάνταζαν αδιανόητα; Φωτογραφίες, ολιγόλεπτα βίντεο, γράμματα και μηνύματα του Ερυθρού Σταυρού, και μαζί με αυτά και ημερολόγια μαθητικά, μια σχολική κανονικότητα, που εγκιβωτίζουν όμως μέσα σε λίγες μόνο λέξεις, πολλές φορές ατάκτως ερριμμένες, συναισθήματα και προσδοκίες. Ένα τέτοιο ημερολόγιο είναι και αυτό του μαθητή της έκτης δημοτικού Νίκου Γ. Σμυρίλλη, ο οποίος, από το δημοτικό σχολείο του κατεχόμενου Αγίου Σεργίου Αμμοχώστου, κατέληξε στο Δημοτικό Σχολείο στις Βρυσούλες, τον οποίο συνάντησα στη Λάρνακα, μαζί με την κόρη του Αντωνίνη Σμυρίλλη, η οποία με έφερε σε επαφή με τον πατέρα της.

Ο κ. Νίκος μου είπε «τις πρώτες ημέρες που άνοιξαν τα σχολεία ήμασταν κάτω από τις λεμονιές». Όπως αναφέρεται στο ιστορικό του Δημοτικού Σχολείου Αγίου Γεωργίου - Βρυσούλων-Αχερίτου στον ιστότοπό του το σχολείο πρωτολειτούργησε στο Συσκευαστήριο Γεωργικών Προϊόντων της Συνεργατικής το 1974, με σκοπό να καλύψει τις ανάγκες της προσφυγικής κοινότητας, όπου και στεγάστηκε από το 1974 έως το 1977, με δύο φοιτήσεις, πρωινή και απογευματινή, «Ξύπνησα [...] μετά διάβασα, γιατί στο σχολείο θα πήγαινα το απόγευμα» σημειώνει ο κ. Σμυρίλλης και αλλού: «Επήγα η ώρα 12 σχολείο», αλλά και «Σήμερα είμαι δειλινός, γι’ αυτό πήγα δείλης στο σχολείο» και όπως μας πληροφορεί ο καταγραφέας μας για τους δασκάλους του: «2/1/75: Μόλις άνοιξαν τα σχολεία ο κύριος Γιαννάκης Ιωάννου διδάσκαλος διορίστηκε στη θέση του Μάρκου Παντελή που μετατέθη σε άλλο σχολείο» και στις 7 Ιανουαρίου 1975: «Ο διδάσκαλος κ. Ιωάννου αντικαταστάθηκε από τον κ. Μιχαλάκην Μιχαήλ». Έχει ενδιαφέρον λοιπόν να μελετηθεί διεξοδικά και πως μία συγκεκριμένη ηλικιακή ομάδα, αυτή των παιδιών, που σημαδεύτηκε σιωπηρά, προσέλαβε τα γεγονότα του 1974. Άραγε ήταν αρκετά τα δώρα του Ερυθρού Σταυρού, τα τραγούδια του ΟΗΕ, ή όπως σημειώνει ο κ. Σμυρίλλης: «31/5/75, Κυριακή: Σήμερα μας έδωσαν κόκα κόλλα». Με την άδεια του κ. Νίκου δημοσιεύουμε εκείνα τα αποσπάσματα που νομίζουμε δίνουν την εικόνα της εποχής, μέσα από τα μάτια ενός δεκάχρονου αγοριού, πρόσφυγα από τον Άγιο Σέργιο Αμμοχώστου.

Το Δημοτικό Σχολείο Βρυσούλων, με δύο φοιτήσεις, πρωινή και απογευματινή, πρωτολειτούργησε στο Συσκευαστήριο Γεωργικών Προϊόντων της Συνεργατικής το 1974, μέχρι το 1977, για να εξυπηρετήσει τους πρόσφυγες μαθητές.

«Μας έβγαλαν φωτογραφίες»

Οι μέρες των μαθητών του δημοτικού σχολείου Βρυσούλων, όπως φαίνεται από το σχολικό ημερολόγιο του κ. Σμυρίλλη κυλούσαν όπως κάθε παιδιού, σχολείο, διάβασμα, οικογενειακές υποχρεώσεις, επισκέψεις και ψώνια: «πήγα στην αποθήκη και αγόρασα μήλα» και αλλού «Μετά πήγαμε στον καταυλισμό και αγοράσαμε λαχανικά», κάτι που επαναλαμβάνεται αρκετές φορές. Ο Ερυθρός Σταυρός συχνά παρών στους καταυλισμούς, όπως και δημοσιογράφοι, οι οποίοι έσπευδαν να καταγράψουν τη ζωή εκεί: Γράφει ο Νίκος Σμυρίλλης: «23/11/74: Επισκέφτηκε τον καταυλισμό μας ομάδα του Ερυθρού Σταυρού και διένειμε δώρα στα παιδιά του σχολείου και τρικά και παπούτσια στις γυναίκες και τα παιδιά του καταυλισμού. Μαζί ήρθε και συνεργείον της τηλεόρασης και γύρισε ταινία για τη ζωή των προσφύγων και του καταυλισμού μας» και «22/4/75, Τρίτη: Σήμερα μας επισκέφτηκε ο Ερυθρός Σταυρός και μας έδωσε δώρα», «20/2/75: Ο Ερ. Σταυρός Λεμεσού διένειμε είδη ιματισμού σ’ όλα τα παιδιά προσχολικής ηλικίας, εδόθηκαν παιγνίδια και σοκολάτες εις όλους μας».

Δημοσιογράφοι και επισκέψεις πολλές: «18/2/75: Συνεργείον καναδικής τηλεοράσεως επισκέφθη τον καταυλισμόν μας και κινηματογράφησε σκηνές» και ακόμα στις «21/4/75, Δευτέρα: Σήμερα το δείλης πήγα σχολείο, όταν μπήκαμεν στην τάξη μας επισκέφτηκαν δύο Ελβετίδες και μας έβγαλαν φωτογραφίες» και φυσικά «4/5/75, Κυριακή: Σήμερα επισκέφτηκε τον καταυλισμό μας ο πρέσβης της Ελλάδας και άλλοι» και στις 25/2/75: «Σήμερα επισκέφθη τον καταυλισμό μας ο ΟΗΕ και μας τραγούδησαν». Μάλιστα, ο καταγραφέας μας την ημέρα των Χριστουγέννων καθ’ οδόν προς τη Λευκωσία είδε και τον Δημήτρη Ανδρέου, τον δημοσιογράφο του ΡΙΚ, ο οποίος επισκέφθηκε τους προσφυγικούς καταυλισμούς τα Χριστούγεννα και την πρωτοχρονιά.

Άρχισε να συζητείται
το Κυπριακό

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν οι καταγραφές που αφορούν την πολιτική κατάσταση, ιδωμένες με τα μάτια ενός παιδιού, ακόμα και αν είναι από αντιγραφή από τον δάσκαλο. Ο νεαρός καταγραφέας, όπως και ολόκληρη η γενιά του, θα μεγαλώσει και θα φτάσει σε ώριμη ηλικία συντροφιά με τις φράσεις Κυπριακό, συζητήσεις, προσφυγές, ΟΗΕ, προσφυγή. «19/2/75: Οι Κύπριοι έκαμαν στάσιν εργασίας προς υποστήριξην της προσφυγής μας εις το Συμβούλιον Ασφαλείας ΟΗΕ» και λίγες ημέρες μετά και πάλι «21/2/75: Άρχισε να συζητείται το Κυπριακό από τον ΟΗΕ από χθες», και μάλλον μονοπωλούσε από τότε το ενδιαφέρον της κοινωνίας: «22/2/75: Από προχτές άρχισε να συζητείται το Κυπριακό στον ΟΗΕ από το ράδιο ακούσαμε ότι πρώτος μίλησε ο κος Κληρίδης».

Η Τουρκία και το κόστος

«5/2/75: Εκόπη η στρατιωτική βοήθεια προς την Τουρκίαν από τις ΗΠΑ». Στις 17 Οκτωβρίου το Κογκρέσο αποφάσισε να επιβάλει εμπάργκο όπλων στην Τουρκία, το οποίο θα έμπαινε σε ισχύ στις 10 Δεκεμβρίου. Τελικώς, το εμπάργκο τέθηκε στις 5 Φεβρουαρίου 1975 και ήρθη μερικώς το 1976 και οριστικά από τον πρόεδρο Κάρτερ τον Αύγουστο του 1978. «11/2/75: Άκουσα ομιλίαν του κ. Καραμανλή από την τηλεόραση που απειλούσε την Τουρκίαν ότι θα υπερασπίση τα δίκαια του κυπριακού λαού», γράφει ο μαθητής και εμείς μεταφέρουμε αυτολεξεί τις δηλώσεις του Κων/νου Καραμανλή στην ελληνική Βουλή στις 10/2/1975: «Θεωρώ περιττόν να διαβεβαιώσω και με την ευκαιρίαν αυτήν την Βουλήν ότι η Κυβέρνησις θα εξακολουθήση να παρέχη πλήρη την συμπαράστασίν της εις τους αδελφούς μας της Κύπρου, μέχρι πλήρους δικαιώσεως του αγώνος των».

Συναντήσεις, και πάλι συναντήσεις και φυσικά συζητήσεις σε όλα τα επίπεδα...
«Δευτέρα, 5/5/75: Σήμερα ο Μακάριος θα έχει συνάντηση με τον Κίσινγκερ». Ο αρχιεπίσκοπος Μακάριος συναντήθηκε με τον Αμερικανό υπουργό Εξωτερικών Χένρι Κίσινγκερ στο Ελσίνκι το 1975. Διαβάζουμε επίσης: «27/5/75: Σήμερα άκουσα ότι ο κ. Καραμανλής θα συναντηθεί με τον Ντεμιρέλ». Ο Κωνσταντίνος Καραμανλής συναντήθηκε με τον Τούρκο πρωθυπουργό Σουλεϊμάν Ντεμιρέλ στις 31 Μαΐου 1975, συζητώντας φυσικά το Κυπριακό, αλλά και τα ελληνοτουρκικά θέματα. Μία ακόμη ενδιαφέρουσα καταγραφή είναι η εξής: «Σάββατο, 3/5/75: Σήμερα ο Κληρίδης συζήτησε για να διορθωθεί το αεροδρόμιο Λευκωσίας και να λειτουργεί από [σ.σ. υπό] την αιγίδα του ΟΗΕ».

«Κυριακή, 20/4/75: Σήμερα που ξύπνησα πήγα στην πορεία που εγίνετο για να γυρίσουν οι πρόσφυγες στα σπίτια τους. Η πορεία προς το Βαρώσι, η πορεία των γυναικών».

Να γυρίσουν οι πρόσφυγες
στα σπίτια τους

Φυσικά μέρος της καθημερινότητας όλων με κάθε ευκαιρία ήταν οι πορείες διαμαρτυρίας, οι οποίες είχαν πολύ διαφορετική δυναμική, από τις σημερινές: «16/1/75: Οι Άγγλοι επιτρέπουν την μεταφοράν των Τουρκοκυπρίων από τη βάση του Ακρωτηρίου στην Τουρκία. Οι Κύπριοι κάμνουν διαδηλώσεις για να διαμαρτυρηθούν» και συνεχίζει: «Σάββατο, 19/4/75: Σήμερα ακούσαμε από το ράδιο ότι αύριο 75 χώρες από όλον τον κόσμον για να κάνουν πορεία προς Βαρώσι». «Κυριακή, 20/4/75: Σήμερα που ξύπνησα πήγα στην πορεία που εγίνετο για να γυρίσουν οι πρόσφυγες στα σπίτια τους. Η πορεία προς το Βαρώσι, η πορεία των γυναικών». Πρόκειται για τη μεγάλη πορεία που έγινε επτά μήνες μετά την εισβολή, στην οποία συμμετείχαν γυναίκες από ολόκληρο τον κόσμο (συμμετείχε και η Μελίνα Μερκούρη).

Ο θάνατος του Πανίκου Δημητρίου

Στις 17 Ιανουαρίου 1975 κατά τη διάρκεια διαδήλωσης για την ενέργεια των Βρετανών να μεταφέρουν Τουρκοκύπριους από τις ελεύθερες στις τουρκοκρατούμενες περιοχές, ο Πανίκος Δημητρίου, μαθητής του ΣΤ΄ Λανιτείου Λυκείου σκοτώθηκε, όταν τεθωρακισμένο, που οι Βρετανοί χρησιμοποιησαν για την καταστολή της διαδήλωσης, καταπλάκωσε τον άτυχο 18χρονο μαθητή. Ο Νίκος Σμυρίλλης καταγράφει στο ημερολόγιό του το γεγονός ως εξής:
«17/1/75: Πρόσφυγας από το Βαρώσι ο μαθητής Πανίκος Δημητρίου φονεύεται έξω από τη βάση του Ακρωτηρίου εις Λεμεσόν».
«18/1/75: Ο Διευθυντής μάς μίλησε για τον χαμόν του εθνομάρτυρα μαθητή, τηρήσαμε μονόλεπτη σιγή στη μνήμη του και διακόψαμε τα μαθήματα μας σ’ ένδειξη διαμαρτυρίας. Αυτό έγινε σε όλα τα σχολεία της Κύπρου».
«19/1/75: Έγινε στη Λεμεσό η κηδεία του μαθητή που σκοτώθηκε στο Ακρωτήρι. Όπως έδειξε η τηλεόραση παρέστησαν υπουργοί, ο πρόεδρος της Βουλής και χιλιάδες κόσμος. Τη σορό του την μετέφεραν συμμαθητές του».