Του Παναγιώτη Χριστιά
Στην πολιτική, ισχυρίζονται πολλοί, δεν υπάρχουν πραγματικές φιλίες. Ο λόγος που επικαλούνται όσοι υποστηρίζουν αυτή την άποψη είναι ότι η πολιτική είναι αγώνας για την εξουσία (Μακιαβέλλι), ενώ η πραγματική φιλία είναι ανιδιοτελής, αγνοεί δηλαδή τα παιχνίδια εξουσίας. Βέβαια ούτε το ένα ούτε το άλλο ισχύουν απόλυτα. Ούτε η πολιτική είναι αποκλειστικά μάχη για την εξουσία, ούτε υπάρχει ή υπήρξε ποτέ ανιδιοτελής φιλία. Η φιλία είναι στην ουσία σχέση προσωπική, συνδέει προσωπικότητες. Όσο ολοκληρωμένες ή ανολοκλήρωτες κι αν είναι οι προσωπικότητες των φίλων, η φιλία συνδέει μεταξύ τους κομμάτια της ψυχής τους, ιστορίες και βιώματα, οράματα και φόβους, ελπίδες και απογοητεύσεις. Ίσως η πολιτική να μην είναι εύφορο έδαφος για τη φιλία. Η φιλία μεταξύ δυο πολιτικών απαιτεί πολύ περισσότερα από τη φιλία δυο απλών ατόμων. Απαιτεί μια ηθική ανωτερότητα και μια ψυχική γαλήνη που δεν διαθέτουν οι περισσότεροι άνθρωποι. Απαιτεί με άλλα λόγια ένα ψυχικό καθεστώς ανάλογο με το πολιτικό καθεστώς της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Αν επιχειρήσουμε να βαδίσουμε το πλατωνικό αυτό μονοπάτι της αναλογίας ανάμεσα στην ανθρώπινη ψυχή και την πολιτική κοινωνία, θα παρατηρήσουμε ότι η φιλία ανάμεσα σε αυταρχικά άτομα είναι όμοια αδύνατη όπως και η φιλία ανάμεσα σε αυταρχικά καθεστώτα. Αντίθετα, η φιλία ανάμεσα σε δημοκρατικά έθνη είναι δεδομένη, σχεδόν «φυσική», όχι μόνο γιατί ασπάζονται τον ίδιο τρόπο ζωής και τις ίδιες πολιτικές αρχές, αλλά κυρίως γιατί αποδέχονται την αρχή του διαλόγου ως μέσο επίλυσης των μεταξύ τους συγκρούσεων. Για τα δημοκρατικά έθνη, η ισχύς του νόμου και το δίκαιο δεν σταματάνε στα σύνορά τους, αλλά επεκτείνονται και στον άλλο. Αγκαλιάζουν τον άλλο σε μια μεγαλύτερη κοινότητα δικαίου, κάτι το οποίο προϋποθέτει την ικανότητά τους να διαλέγονται με τον ίδιο τους τον εαυτό και να αμφισβητούν τις όποιες αρχές τους όταν βλέπουν ότι έρχονται σε σύγκρουση με τον άλλο. Η ανοιχτότητα αυτή των λαών είναι αποτέλεσμα της ιστορικής και πολιτισμικής τους ζύμωσης, όπως και η ανοιχτότητα των ατόμων είναι αποτέλεσμα της προσωπικής τους βιωματικής ιστορίας, της παιδείας και της καλλιέργειάς τους.
Με βάση τα παραπάνω, θα κατανοήσουμε εύκολα ότι η φιλία ανάμεσα σε δημοκρατικά έθνη δεν στηρίζεται τόσο στις κοινές αρχές και στα κοινά οράματα, όσο στην ευκολία με την οποία τα έθνη αυτά αντιμετωπίζουν από κοινού τα προβλήματα που δημιουργούνται στις καθημερινές επαφές και δοσοληψίες των πολιτών τους. Με τον ίδιο τρόπο, η φιλία μεταξύ πολιτικών δεν είναι υπεράνω του συμφέροντος ή της επιδίωξης της εξουσίας, δεν προσφέρεται χωρίς αντάλλαγμα. Απλώς η επιδίωξη αυτή έχει έναν ιδιαίτερα ανοιχτό χαρακτήρα, είναι περισσότερο ένα αθλητικό γεγονός παρά μια πολεμική σύρραξη. Ο Ντε Γκολ είχε μια πολύ προσωπική άποψη για τον Τσώρτσιλ, έναν συνδυασμό θαυμασμού, αναγνώρισης και σκληρής κριτικής. Θεωρούσε ότι ήταν σπουδαίος πολιτικός και χαρισματικός ηγέτης σε καιρούς πολέμου, αλλά έβλεπε επίσης ότι ήταν ένας άνθρωπος που ήταν συχνά οξύθυμος, μονόχνοτος χωρίς καμία ευελιξία. Στα απομνημονεύματά του τον αποκαλεί «μεγάλο πρωταθλητή μιας μεγάλης επιχείρησης». Η φιλία τους χαρακτηρίστηκε από πολλούς ιστορικούς ως «τρικυμιώδης». Παρόλα αυτά εκτιμούσαν βαθιά ο ένας τον άλλο. Οι πράξεις τους δε εδραίωσαν την πίστη στο κοινό μέλλον των λαών τους και των λαών της Ευρώπης, τόσο κατά τη διάρκεια του πολέμου όσο και κατά την μεταπολεμική ανοικοδόμηση μιας Ένωσης. Ο τρόπος με τον οποίο απευθύνονται στην ιστορία, ο τρόπος δηλαδή με τον οποίο εκθέτουν δημόσια τη μεταξύ τους σχέση είναι υπόδειγμα αλληλοσεβασμού και αλληλοαναγνώρισης. Οι επικρίσεις του ενός στον άλλο είναι τόσο μετρημένες που διακρίνει κανείς έναν μικρό φόβο, ότι όποιος εκθέτει φίλο, εκθέτει τον εαυτό του.
Θα ήταν μάλλον άτοπο, άκομψο ή και ανήθικο να συγκρίνουμε μια μεγάλη πολιτική φιλία, όπως αυτή του Ντε Γκολ και του Τσώρτσιλ, με την εικονική πραγματικότητα της σχέσης ανάμεσα στον Τραμπ και τον Μασκ. Η έριδά τους, προϊόν του πρόσφατου «διαζυγίου» τους, διασκεδάζει πλέον δισεκατομμύρια διαδικτυακών αναγνωστών. Η σχέση τους θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ως «γελοία φιλία», όπως ο Κούντερα μιλούσε για «γελοίους έρωτες». Με τη διαφορά ότι η γελοιότητα στον έρωτα του Κούντερα ήταν διανθισμένη από αθωότητα και αφέλεια, ελαφρότητα και μια παιδική σχεδόν αδιαφορία και ανεμελιά. Κάτι τέτοιο δεν ισχύει φυσικά για την ανίερη συμμαχία του Μασκ με τον Τραμπ. Ο ένας χρησιμοποίησε τον άλλο, ο ένας κορόιδεψε τον άλλο, ο ένας υποτίμησε τον άλλο και τώρα ο ένας προσπαθεί να εξοντώσει τον άλλο. Γελοιωδώς, ο ένας νόμισε ότι θα ξεφορτωνόταν εύκολα τον άλλο όταν πλέον δεν θα του ήταν χρήσιμος. Με ακόμη όμως πιο γελοίο τρόπο, αγνοούν και οι δύο ότι, ενώ υπάρχει αυταρχική πολιτική, δεν μπορεί να υπάρξει αυταρχισμός στην οικονομία ή το εμπόριο και εφεξής πληρώνουν το τίμημα.
Για όσους έχουν μελετήσει την ανθρώπινη ψυχή, η αλληλοσφαγή των τυράννων δεν είναι πρωτόγνωρη. Ο Ιέρων του Ξενοφώντα μάς είπε ξεκάθαρα γιατί ο τύραννος δεν μπορεί να έχει πραγματικούς φίλους: γιατί δεν θα δει ποτέ κανέναν άλλο ως ίσο, ως συνεργάτη, ως σύμμαχο, αλλά μόνο ως υποτελή, ως κατώτερο, ως υπηρέτη των σκοπών του. Έλεγαν οι αρχαίοι σοφοί: αρχή άνδρα δείκνυσι. Πολλοί κατηγόρησαν δημόσια τόσο τον Τσώρτσιλ όσο και τον Ντε Γκολ, κυρίως κατά τον Μάιο του 1968, για αυταρχισμό. Η φιλία τους και όχι το πολιτικό τους αξίωμα, η «αρχή», δείχνουν τον χαρακτήρα τους.
Ο Παναγιώτης Χριστιάς είναι αν. καθηγητής πολιτικής και κοινωνικής φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Κύπρου.
