Του Παναγιώτη Χριστιά
«Για την τιμή της Γαλλίας, τίμιοι άνθρωποι, μην πάτε να δείτε τη διεστραμμένη Joséphine Baker, τη μη Γαλλίδα ηθοποιό, την πιο ανήθικη, με τις απρεπείς ενδυμασίες, τα πρόστυχα τραγούδια, τους μακάβριους χορούς». Τα λόγια αυτά είναι γραμμένα σε αφίσα, μέρος της εκστρατείας για την «ηθική καθαρότητα» της Γαλλίας και την επανόρθωση των ηθών του γαλλικού έθνους. Στρεφόταν κατά των παραστάσεων της «μαύρης βεντέτας» στην Avignon το 1934. Η Εβένινη Αφροδίτη των Roaring Twenties, σε εμφάνισή της στις 7 Οκτωβρίου 1926, είχε καταπλήξει το κοινό της Revuenègre στο Théâtre des Champs-Élysées, όπου εμφανίστηκε σχεδόν γυμνή με μια ζώνη μπανάνας γύρω από τη μέση της. Η Freda Josephine McDonald, όπως ήταν το πραγματικό της όνομα, γεννήθηκε στις 3 Ιουνίου του 1906 στον αμερικανικό νότο, στο Σαιντ-Λούις του Missouri. Απόγονος μαύρων σκλάβων της Αφρικής, αυτόχθονων ιθαγενών και Ισπανών εμιγκρέδων, γνώρισε από παιδί τον φυλετικό διαχωρισμό (segregation). Ο φυλετικός διαχωρισμός στις Ηνωμένες Πολιτείες περιγράφει ένα νομικό σύστημα διαχωρισμού των ανθρώπων με βάση φυλετικά κριτήρια, που εφαρμόστηκε κυρίως στις νότιες πολιτείες μεταξύ 1877 και 1964 με σκοπό να άρει την ισότητα πολιτικών δικαιωμάτων των Αφροαμερικανών, που εγγυάται το Σύνταγμα των Ηνωμένων Πολιτειών μετά τον αμερικανικό εμφύλιο.
Η Joséphine εγκατέλειψε το σχολείο τον Φεβρουάριο του 1920 για να παντρευτεί, όπως καταγράφεται στα αρχεία του δημόσιου σχολείου στο οποίο φοιτούσε στο Saint-Louis. Ήταν μόλις 13 ετών. Μετά το τέλος του πρώτου της γάμου, το 1920, η Joséphine Baker, η οποία χόρευε από παιδί, εντάχθηκε σε ένα τρίο καλλιτεχνών του δρόμου. Μόλις 16 ετών, εγκατέλειψε τον δεύτερο σύζυγό της, Willie Baker, τον οποίο είχε γνωρίσει στη Φιλαδέλφεια και είχε παντρευτεί το 1921, για να δοκιμάσει την τύχη της στη Νέα Υόρκη. Εκεί γνώρισε την Caroline Dudley Reagan, μια κοσμική κυρία, σύζυγο του εμπορικού ακόλουθου της αμερικανικής πρεσβείας στο Παρίσι, Donald J. Reagan. Της προσέφερε μισθό 250 δολάρια την εβδομάδα, αν συμφωνούσε να την ακολουθήσει στη Γαλλία. Εκεί η Reagan σκόπευε να ανεβάσει μια παράσταση που έμελλε να κάνει διάσημη τη Joséphine Baker, τη Νέγρικη επιθεώρηση (Revuenègre). Θα φτάσει στη Γαλλική πρωτεύουσα το Σεπτέμβριο του 1925. «Μια μέρα συνειδητοποίησα ότι ζούσα σε μια χώρα όπου φοβόμουν να είμαι μαύρη. Ήταν η χώρα των λευκών. Δεν υπήρχε θέση για τους μαύρους. Ασφυκτιούσα στις Ηνωμένες Πολιτείες. Πολλοί από εμάς έφυγαν, όχι επειδή το θέλαμε, αλλά επειδή δεν αντέχαμε άλλο... Ένιωσα απελευθερωμένη στο Παρίσι», θα πει αργότερα. Θα αποκτήσει τη γαλλική υπηκοότητα το 1937, με τον τρίτο της γάμο, με τον Jean Lion, εβραίο μεσίτη αστικών συμβάσεων, με τον οποίο θα χωρίσει το 1940.
Στις 2 Οκτωβρίου 1925, άνοιξε την πρεμιέρα της Revuenègre στο Théâtre des Champs-Élysées σχεδόν γυμνή, φορώντας ένα απλό ιμάτιο. Χόρεψε τσάρλεστον σε ένα σκηνικό σαβάνας στο ρυθμό των τυμπάνων, το οποίο έγινε γνωστό ως «Χορός αγρίων» (La Dansesauvage). Ο χορός αυτός ουσιαστικά ήταν ένα σχόλιο-καταγγελία του βλέμματος των λευκών: η Joséphine χόρεψε αυτό που πολύ αργότερα ο Edward Saïd θα ονομάσει «οριενταλισμό» δίνοντας έτσι στο κοινό της μια γεύση από την υπεροψία που αντανακλούν οι φαντασιώσεις του για τη μαύρη Αφρική. Η στράτευσή της ήταν συνεπής και αδιάλειπτη, από το κίνημα «Αναγέννησης του Χάρλεμ» έως το Κίνημα Αστικών Δικαιωμάτων. Αλλά ο πολιτικός ακτιβισμός ήταν μόνο μία από τις πλευρές του αγώνα της για την ελευθερία. Μέχρι πρόσφατα, ελάχιστα γνωρίζαμε για την ηρωική της δράση κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, μαχήτρια του «στρατού της σκιάς» που δεχόταν επικίνδυνες αποστολές για την Ελεύθερη Γαλλία. Το 1940, απευθυνόμενη στον ταγματάρχη Jacques Abtey, αξιωματικό της στρατιωτικής αντικατασκοπείας, είπε τα εξής: «Η Γαλλία με έκανε αυτή που είμαι. Είμαι έτοιμη να της δώσω τη ζωή μου». Κατά τη διάρκεια του πολέμου και μέχρι την απελευθέρωση, η πράκτορας Joséphine κατάφερε να αποκτήσει πληροφορίες σχετικά με τις θέσεις του στρατού κατοχής στη Γαλλία. Οι τελωνειακοί και οι χωροφύλακες τής ζητούσαν αυτόγραφα αντί για τα χαρτιά της. Κανείς δεν υποψιαζόταν ότι στο σουτιέν της και κάτω από το φόρεμά της ήταν κρυμμένες αναφορές και φωτογραφίες ή ότι στις παρτιτούρες των τραγουδιών της είχαν τοποθετεί κωδικοποιημένα έγγραφα με συμπαθητική μελάνη. Οι πολύτιμες αυτές πληροφορίες διαβιβάζονταν στους Βρετανούς πράκτορες. Για τις πράξεις της, τής απονεμήθηκε ο Σταυρός του πολέμου από τον γαλλικό στρατό και ο τίτλος του Ιππότη της Λεγεώνας της Τιμής από τον De Gaulle.
Στις 30 Νοεμβρίου 2021, με απόφαση του Προέδρου της Γαλλικής Δημοκρατίας, η Joséphine Baker εισήλθε στο Πάνθεον. Είναι η έκτη γυναίκα και η πρώτη μαύρη γυναίκα που ενταφιάζεται στον «ναό» της Γαλλικής Δημοκρατίας, δίπλα στον Βολταίρο και τον Ρουσσώ, τον Jean Moulin και τη SimoneWeil. Η συμβολική αναγνώριση από τη Γαλλική Δημοκρατία του ηθικού μεγαλείου της Joséphine Baker είναι από μόνη της μια πρόοδος της ιδέας της ελευθερίας και της εγκαθίδρυσης κράτους δικαίου και πολιτικής ισότητας. Πολλοί κατηγόρησαν τον Πρόεδρο Μακρόν ότι επιδίδεται σε μια προεκλογική εκστρατεία εθνικής μνήμης. Ακόμη και αν ισχύει κάτι τέτοιο, έτσι προάγεται το Πνεύμα στην Ιστορία, μας μαθαίνει ο Χέγκελ. Χρησιμοποιεί τόσο τις ηρωικές πράξεις όσο και τα προσωπικά πάθη και τις υπέρμετρες φιλοδοξίες των σπουδαίων ιστορικών προσώπων για να προωθήσει την ιδέα της ελευθερίας στον κόσμο.
