Του Παναγιώτη Χριστιά
Σύμφωνα με τον Σάμιουελ Χάντιγκτον, η κουλτούρα είναι «ο υψηλότερος τρόπος ομαδοποίησης και η ισχυρότερη πολιτισμική ταυτότητα» των λαών. Οι πολιτισμικές ταυτότητες έρχονται σε σύγκρουση σε έναν αδιάκοπο ανταγωνισμό, καθώς οι φορείς τους παλεύουν για την παγκόσμια ηγεμονία. Σύμφωνα με την πολυσυζητημένη θέση του, «Η σύγκρουση των πολιτισμών» (1996) είναι η κύρια αιτία συγκρούσεων μεταξύ των λαών. Οι πολιτισμικές και θρησκευτικές ταυτότητες των ανθρώπων θα αποτελέσουν την κύρια πηγή πολέμων στον κόσμο μετά τον Ψυχρό Πόλεμο, αποφάνθηκε ο Αμερικανός πολιτικός επιστήμονας, υποστηρίζοντας παράλληλα ότι οι μελλοντικοί πόλεμοι δεν θα διεξάγονται μεταξύ χωρών, αλλά μεταξύ πολιτισμών. Σε αυτό του το έργο ταυτίζει με εμφατικό τρόπο τη θρησκευτική με την πολιτισμική ταυτότητα.
Η ταύτιση αυτή ωστόσο έχει τις ρίζες της σε παλαιότερους στοχαστές, πρωτεργάτες της αντεπαναστατικής κριτικής της νεωτερικής κοινωνίας στην Ευρώπη. Οι στοχαστές αυτοί αντέταξαν τον καθολικισμό στη σύγχρονη φιλελεύθερη κοινωνικοπολιτική τάξη. Ο καθολικός αντιφιλελευθερισμός έγινε έτσι η πρωτογενής πηγή κριτικής του καπιταλισμού και των αστικών τάξεων, των τάξεων που, σύμφωνα με τον Ντονόσο Κορτές («Επιστολή της 24ης Οκτωβρίου 1851») φλυαρούν σε άσκοπες συζητήσεις (Las Clases Dicutidoras), αντί να αποφασίζουν και να πράττουν, όπως οφείλει να κάνει μια αυθεντική πολιτική τάξη. Την κοινωνικοποίηση της καθολικής θρησκείας εισηγήθηκε λοιπόν πρώτος ο καθολικός αντεπαναστάτης συγγραφέας Χουάν Ντονόσο Κορτές (1809-1853). Στα «Δοκίμια πάνω στον καθολικισμό, τον φιλελευθερισμό και τον σοσιαλισμό» (1851), ο Donoso αναπτύσσει τη θεωρία ότι η κοινωνικοπολιτική τάξη ενός λαού είναι αποτέλεσμα των βασικών αρχών του πολιτισμού του οποίου είναι φορέας.
Έτσι, ο καθολικισμός έχει τη δική του κοινωνική τάξη, η οποία έρχεται σε αντίθεση με αυτές του φιλελευθερισμού και του σοσιαλισμού. Ιδιαίτερα επιθετικός εναντίον των θέσεων του Πιερ-Ζοζέφ Προυντόν, ο Ντονόσο, ενώ παραδέχεται τις σοσιαλιστικές θέσεις της εκμετάλλευσης του προλεταριάτου από τους πλουτοκράτες αστούς, υποστηρίζει ότι η σοσιαλιστική απάντηση έγκειται μόνο στη διάχυση της ιδεολογίας του φθόνου και του μίσους κατά των αστών. Με τον τρόπο αυτό, κατακερματίζει την κοινωνία και διαφθείρει ηθικά την εργατική τάξη. Ο πραγματικός του εχθρός όμως δεν είναι ο σοσιαλισμός, τον οποίο θεωρεί απλά παραστρατημένο, αλλά ο φιλελευθερισμός. Για να κατανοήσουμε την κατάσταση στον Δυτικό κόσμο σήμερα, είναι αναγκαίο να σκεφτούμε τη σύγκρουση των πολιτισμών όχι ως πόλεμο μεταξύ λαών, όπως υποστηρίζει ο Χάντιγκτον, αλλά ως εμφυλιοκοινωνικό πόλεμο εντός της κάθε εθνικής κοινωνίας χωριστά και εντός ολόκληρης της Ευρώπης ως ενιαίο πολιτισμικό σύνολο λαών, όπως υποστηρίζει ο Ντονόσο Κορτές.
Ο ίδιος ο Ντονόσο Κορτές, στην «Ομιλία περί δικτατορίας» (1849), δεν θα διστάσει να προτείνει την επιβολή καθολικής δικτατορίας στην Ευρώπη, με σκοπό να τη σώσει από τη φιλελεύθερη ηθική και κοινωνική παρακμή. Σύμφωνα με τον συγγραφέα, η «δικτατορία του Θεού» είναι προτιμότερη από την επιβολή μιας δημοκρατικής τάξης στην οποία είναι όλοι σκλάβοι χωρίς να μπορούν καν να σκεφτούν ότι πρέπει να ελευθερωθούν. Δυστυχώς, την ίδια θέση είχε εκφράσει και ο Καρλ Σμιτ σε πολλά έργα του κατά την περίοδο της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης, για να τεθεί τελικά στην υπηρεσία του Χίτλερ και των ναζιστών.
Είναι χαρακτηριστικό ότι, σήμερα, όλοι οι υποστηρικτές του Πούτιν, και τελευταία και του Τραμπ, στην Ευρώπη προέρχονται από ακραιφνείς καθολικούς και ορθόδοξους κύκλους, στους οποίους προσκολλώνται τα απομεινάρια των σταλινικών ιδεολόγων των πάλαι ποτέ ισχυρών κομμουνιστικών κομμάτων της Ευρώπης. Παράλληλα, η τραμπική πολιτισμική αντεπίθεση στις ΗΠΑ έχει ως θεμέλιο την προτεσταντική ηθική τάξη και ως εκλογικό προπύργιο τα προτεσταντικά συντηρητικά λαϊκά στρώματα. Αυτό επομένως που παρατηρούμε σήμερα είναι η εικόνα ενός εμφυλίου πολιτισμικού πολέμου εντός της ίδιας της Δύσης, εντός της Αμερικής και εντός της Ευρώπης.
Με άλλα λόγια, επιστρέφουμε, αν δηλαδή είχαμε ξεφύγει ποτέ, στις ενδοευρωπαϊκές κοινωνικοθρησκευτικές και ιδεολογικές διαμάχες του 19ου αιώνα ανάμεσα σε ακραιφνείς νοσταλγούς της παλιάς θρησκευτικής τάξης και σε φιλελεύθερους. Ίσως μάλιστα να διαβάζουμε λανθασμένα την προσκόλληση των ευρωπαϊκών και αμερικανικών αντιδραστικών αντιφιλελεύθερων δυνάμεων στον Πούτιν και στον πουτινισμό. Οι δυνάμεις αυτές δεν εργάζονται απλά για την επικράτηση του Πούτιν και την αποκατάσταση μιας χαμένης ισορροπίας στην παγκόσμια πολιτισμική σκακιέρα. Οι αντιφιλελεύθερες αυτές δυνάμεις, σε Ευρώπη και Αμερική, ελπίζουν στην υποστήριξη του Πούτιν και των υπόλοιπων απολυταρχών και τυράννων στον πλανήτη στα πολιτικά τους σχέδια για επιβολή μιας «δικτατορίας του Θεού» στη Δύση, όπως ευχόταν και ο Ντονόσο.
Την ίδια στιγμή, αντίστοιχος πολιτισμικός εμφύλιος διεξάγεται και στις απολυταρχίες της Τουρκίας, του Ιράν, της Κίνας, ακόμη και της Ρωσίας κατά των δυνάμεων του θρησκευτικού φονταμενταλισμού, μουσουλμανικού, ρωσικού ορθόδοξου ή κομμουνιστικού. Αυτό λοιπόν που παρατηρούμε θα μπορούσε να περιγραφεί ως πολιτισμικός «εμφυλιοδιεθνής», για να χρησιμοποιήσουμε τον όρο που πρότεινε ο Jacques Derrida, και όχι σύγκρουση εθνικών πολιτισμών. Αν και δεν θα ήταν εφικτό να χαρακτηριστεί ο φιλελευθερισμός ως θρησκεία, θα ήταν όμως σίγουρα δόκιμο να περιγραφεί ως κοινωνικοπολιτικός πολιτισμός, ο οποίος, παρόμοια με τις θρησκείες, στόχο έχει να διαμορφώσει τις κοινωνίες σύμφωνα με τις αρχές και τα ιδεώδη του. Και σύμφωνα πάλι με τις θρησκείες, οι οποίες είναι «αποστολικές», δίνουν δηλαδή έμφαση στη διάδοση και την κατήχηση με σκοπό την επέκτασή τους, ο φιλελευθερισμός έχει πλανητικές διαστάσεις και προοπτικές. Οι φιλελεύθεροι σε Ευρώπη και Αμερική οφείλουν να μην αμελήσουν την πραγματικότητα αυτού του πολέμου όταν θα αποφασίζουν ποιος είναι ο φίλος και ποιος ο εχθρός.
Ο κ. Παναγιώτης Χριστιάς είναι αν. καθηγητής πολιτικής και κοινωνικής φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Κύπρου.
