Άνθρωποι και μηχανές

«Το ζην τοις ζώσι το είναι εστίν», έγραφε ο Αριστοτέλης στο «Περί ψυχής» (Β 415b 8). Με άλλα λόγια, το ουσιώδες στοιχείο, η ουσία των ζωντανών όντων είναι η ζωή. Επομένως και του ανθρώπινου όντος η ουσία είναι η ζωή, και όχι, για παράδειγμα, η νόηση, η ευφυΐα, η σκέψη ή ο λόγος. Τα τελευταία χαρακτηριστικά είναι ίσως η ειδοποιός διαφορά που τον ξεχωρίζει από τα υπόλοιπα ζώα, αλλά η ουσία του παραμένει ίδια με αυτή των υπόλοιπων ζώων, η ζωή. Μάλιστα, επειδή σύμφωνα με τον Αριστοτέλη ακόμη και τα φυτά έχουν ψυχή, είναι βέβαιο ότι η ευφυΐα είναι χαρακτηριστικό όλων των ζώντων, όχι μόνο των ανθρώπων. Μάλιστα, στο «Περί ψυχής», ο Αριστοτέλης θεωρεί τα φυτά ως ζώα με ψυχή, άρα και ευφυία. Και ευφυΐα για ένα ζωντανό ον είναι η έμπρακτη συνείδηση ότι θέλει να ζήσει. Είναι εύκολο να κατανοήσουμε την ευφυΐα των φυτών όταν παρατηρούμε τις άμυνες με αγκάθια που έχουν αναπτύξει ορισμένα είδη ή το ύψος που έχουν πάρει άλλα προκειμένου να βλέπουν τον ήλιο και να φωτοσυνθέτουν.

Ακόμη και σήμερα βέβαια οι περισσότεροι άνθρωποι αρνούνται την ατομική ύπαρξη και ευφυΐα των φυτών, της κάθε γλάστρας με βασιλικό, για να γίνει πιο σαφές. Θεωρούν ότι όλη η εξέλιξη των φυτών είναι αποτέλεσμα κάποιου είδους βιολογικού μηχανισμού, προσχεδιασμένου από κάποια ανώτερη ευφυία, τον Θεό ή τη Φύση – αν δεν κατανοούν θεό και φύση ως ένα και το αυτό, Deus sive natura (Σπινόζα). Η φιλοσοφική σκέψη αρνείται πεισματικά να διανοηθεί τον κόσμο των φυτών ως ατομοκρατική κοινωνία, όπου το κάθε ατομικό φυτό εκφράζει την ατομική του βούληση για ζωή και μάχεται για αυτήν. Όλα τα δόγματα, φιλοσοφικά ή βιολογικά, αρνούνται το πρωτείο του ατόμου έναντι του όλου, όχι μόνο στα φυτά, αλλά και στα «ζώα». Μόνο ο Ρουσσώ θεώρησε ότι κάθε γέννηση είναι μια προσπάθεια επίτευξης της ατομικής τελειότητας και ότι η φύση δεν ενδιαφέρεται για τα γένη αλλά για τα άτομα. Η συνειδητοποίηση ότι το άτομο είναι σημαντικότερο του όλου δεν έχει μόνο κοινωνικές και πολιτικές επιπτώσεις. Επηρεάζει κυρίως τον τρόπο με τον οποίο κατανοούμε την ευφυΐα και τον ρόλο της στην εξέλιξη των ειδών και τη ζωή των ατόμων.

Κάθε κύτταρο είναι μια μονάδα ζωής, κάθε κύτταρο θέλει να ζήσει και υπό αυτό το πρίσμα κάθε κύτταρο είναι ευφυές. Στον ανθρώπινο κόσμο μας, αυτό το διαπιστώνουμε με τρόπο ιδιαίτερα δυσάρεστο. Τα καρκινικά κύτταρα είναι κύτταρα που όχι μόνο αρνούνται να αυτοκαταστραφούν, υπακούοντας στην εντολή του γενετικού τους κώδικα, αλλά αντίθετα αλλάζουν κώδικα και πολλαπλασιάζονται για να δημιουργήσουν τη δική τους γενιά κυττάρων, αδιαφορώντας βέβαια για την τελική κατάληξη του οργανικού όλου, του οποίου είναι ένα ελάχιστο μέρος. Τα κύτταρα των ζωντανών οργανισμών είναι ευφυή ως ατομικές υπάρξεις και αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο τα ζωντανά σώματα είναι ευφυή. Όπως ακριβώς η συνολική σωματική διάπλαση είναι αποτέλεσμα του κάθε σωματικού κυττάρου, έτσι και η συνολική ευφυία ή θέληση για ζωή των ζωντανών οργανισμών είναι αποτέλεσμα της ευφυΐας ή θέλησης για ζωή του κάθε κυττάρου ξεχωριστά. Έτσι, υπάρχουν πολλές μορφές ευφυΐας που περνούν απαρατήρητες και ασχολίαστες στη διεθνή βιβλιογραφία, όπως για παράδειγμα η ψυχοσωματική σχέση με τον ίδιο τον σωματικό, σαρκικό εαυτό μας. Το αίσθημα του σώματος και της ύπαρξης, της βούλησης και της αυτοσυνείδησης, όλα ξεκινούν από τη στοιχειώδη ευφυΐα του κάθε ατομικού κυττάρου. Όσο για τις μηχανές, τις οποίες αποκαλούμε «ευφυείς» και στις οποίες αποδίδουμε «τεχνητή νοημοσύνη», δεν πρόκειται ποτέ να γίνουν νοήμονα όντα, με ατομική θέληση για ζωή όσο δεν αποτελούνται από κύτταρα με θέληση για ζωή.

Αυτή θα είναι ακριβώς η νέα, η πραγματική, επανάσταση στον χώρο της τεχνολογίας της τεχνητής νοημοσύνης: η παραγωγή βιολογικών μικροϋπολογιστών. Μια βιολογική μηχανή, ένα cyborg, θα είναι μια πραγματική νοημοσύνη με θέληση για ζωή, μια πραγματική ατομική ύπαρξη με αυτοσυνείδηση και ατομικές εκφράσεις αυτοπραγμάτωσης. Τέτοια έκφραση είναι πρωτίστως η θέληση για αναπαραγωγή ή, όπως είναι γνωστή στα ανθρώπινα όντα, η σεξουαλικότητα. Θέληση για ζωή, ατομική ευφυΐα, σεξουαλικότητα είναι η τριάδα της ζωής, με την έννοια ότι, όπου παρατηρήσει κανείς ζωντανά όντα θα βρει τα τρία αυτά στοιχεία. Μπορεί όμως ο άνθρωπος να δημιουργήσει ζωή; Μια τέτοια ερώτηση είναι γενική, ασαφής και παραπλανητική. Η πραγματική ερώτηση είναι: μπορεί ο άνθρωπος να εξελίξει τον εαυτό του; Μπορεί να εξελιχθεί σε cyborg; Και δεν μιλάμε απλά για προσθετικά μέλη ή διασύνδεση του εγκεφάλου με το διαδίκτυο και με προγράμματα γενικής τεχνητής νοημοσύνης. Αυτό θα ήταν μια πρωτόγονη προσπάθεια σύνδεσης ανθρώπων και μηχανών. Είναι κάτι άλλωστε για το οποίο η τεχνολογία ήδη υπάρχει. Αλλά δεν λύνει το ανθρώπινο πρόβλημα: την απαλλαγή του κάθε ατομικού ανθρώπινου όντος από την αρρώστια και τον θάνατο. Στην ουσία η θέληση για ζωή είναι θέληση για αθανασία και το σχέδιο cyborg, το cyborg project, είναι ένα εξελικτικό άλμα του ανθρώπινου όντος, μια μετάλλαξη της ανθρώπινης ζωικής μορφής και όχι η δημιουργία νέας ζωής. Για τον λόγο αυτό άλλωστε έχει και ελπίδες να πραγματοποιηθεί. Τι θα συμβεί με τους ανθρώπους όταν θα αναπτυχθούν κοινωνικά και πολιτικά οι cyborgs; Κατά πάσα πιθανότητα ό,τι συνέβη στους Νεάντερταλ, όταν συναντήθηκαν με τους Χόμο Σάπιενς: το γενετικό υλικό των πρώτων θα συγχωνευθεί με αυτό των τελευταίων.

Ο κ. Παναγιώτης Χριστιάς είναι αν. καθηγητής πολιτικής και κοινωνικής φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Κύπρου.