Του Παναγιώτη Χριστιά
Μια από τις σημαντικότερες παρανοήσεις του εικοστού αιώνα ήταν ότι οι ιδεολογικές, θρησκευτικές και πολιτισμικές συγκρούσεις ήταν επικίνδυνες και έπρεπε πάση θυσία να εφευρεθούν όροι ειρήνευσης και συνύπαρξης των διαφορετικοτήτων. Η Δύση, πρωταγωνίστρια στις πολιτισμικές διαμεσολαβήσεις, ανέλαβε κατά το τελευταίο τέταρτο του περασμένου αιώνα να δημιουργήσει μια διευρυμένη πολυπολιτισμική κοινωνία, εντός της οποίας τα όρια της κάθε ιδεολογίας ήταν ακαθόριστα και η ερμηνεία των θρησκευτικών δογμάτων συγκεχυμένη. Σκοπός του κοινωνικού πειράματος ήταν η δημιουργία ενός χώρου πνευματικής ειρήνης, η οποία και θα έφερνε την πολυπόθητη άμβλυνση των αντιθέσεων.
Η αλήθεια είναι ότι ο εικοστός αιώνας γνώρισε μια άνευ προηγουμένου έξαρση βίας και πολλές φορές οι θρησκευτικές και ιδεολογικές διαμάχες παραλίγο να οδηγήσουν σε εκτεταμένο πόλεμο, διακινδυνεύοντας το μέλλον της ανθρωπότητας. Είτε σκεφτεί κανείς το πλαίσιο του ψυχρού πολέμου, είτε άλλα σημαντικά μέτωπα, όπως της Ινδίας και του Πακιστάν ή ανάμεσα σε Ιράν και Ιράκ, δεν μπορεί παρά να φτάσει στο ασφαλές συμπέρασμα ότι η ειρηνική συνύπαρξη διαφορετικών ιδεολογιών και θρησκειών στο πλαίσιο μιας παγκοσμιοποιημένης πλανητικής κοινωνίας θα εξασφάλιζε ένα καλύτερο αύριο για τις μελλοντικές γενεές. Ενώ όμως το πλανητικό χωριό έγινε σε μεγάλο βαθμό πραγματικότητα, η ανθρωπότητα σήμερα βρίσκεται σε μεγαλύτερη αβεβαιότητα απ’ ό,τι κατά την εποχή του ψυχρού πολέμου. Πού οφείλεται αυτό το φαινόμενο;
Κατά τον εικοστό αιώνα είχαμε μάθει ότι οι ολοκληρωτισμοί ήταν αποτέλεσμα ιδεολογικού ή θρησκευτικού φανατισμού. Τα κομμουνιστικά καθεστώτα της Κίνας και της πάλαι ποτέ Σοβιετικής Ένωσης ή τα ισλαμιστικά καθεστώτα σε Ιράν και Αφγανιστάν στηρίζονταν όλα άλλωστε σε θρησκευτικο-πολιτικού τύπου δόγματα. Οι εξουσιαστικές τάξεις στα κράτη αυτά ήταν αφοσιωμένες στην προώθηση, διασφάλιση και παγίωση της καθαρότητας του δόγματος. Το πρόσωπο των ολοκληρωτικών κοινωνιών ήταν καθ’ εικόνα και ομοίωση των ιδεολογημάτων και των θρησκευτικών δογμάτων που κυριαρχούσαν στα ολοκληρωτικά αυτά καθεστώτα. Έχοντας ήδη διανύσει το πρώτο τέταρτο του εικοστού πρώτου αιώνα, παρατηρούμε ότι, ακόμη και αν τα ιδεολογικά και θρησκευτικά δόγματα έπεσαν, οι ολοκληρωτισμοί όχι μόνο συνεχίζουν να υπάρχουν αλλά σε μεγάλο βαθμό εμπνέουν πλέον και τον Δυτικό κόσμο. Ο νέος ολοκληρωτισμός δεν στηρίζεται πλέον σε ιδεολογικές αφηγήσεις και θρησκευτικούς φανατισμούς αλλά στην έλλειψή τους. Πιο συγκεκριμένα, στηρίζεται στον ιδεολογικό και πολιτισμικό αχταρμά, στον «μεταμοντέρνο χυλό», όπως πολύ πετυχημένα είχε περιγράψει το ιδεολογικό αδιέξοδο του εικοστού αιώνα ο Παναγιώτης Κονδύλης.
Στο γενικότερο αυτό πνεύμα, ή μάλλον στη γενικότερη αυτή έλλειψη πνεύματος, βλέπουμε τους οπαδούς του Τραμπ, της AfD και της Λεπέν να χειροκροτούν και να εμπνέονται από ελευθεριακούς συγγραφείς όπως ο Murray Rothbart και ο Robert Nozick. Στην πράξη βέβαια, οι συγγραφείς αυτοί είναι όχι μόνο ξένοι προς τα ακροδεξιά αυτά μορφώματα, αλλά αντιτίθενται επιπλέον με ουσιαστικό και απόλυτο τρόπο στους στόχους και τις προθέσεις των πολιτικών ταγών οποιωνδήποτε ανεξαιρέτως νεοφασιστικών κομμάτων. Την ίδια ιδεολογική σύγχυση και θρησκευτική ασυδοσία παρατηρούμε στη χρήση εθνικιστικών και χριστιανικών αφηγημάτων από τον Πούτιν, τον Όρμπαν ή τον Ντόναλντ Τραμπ. Πρόσφατα μάλιστα γνωστή τηλε-ευαγγελίστρια και σύμβουλος του Αμερικανού προέδρου προσευχήθηκε στον Λευκό Οίκο να δώσει ο θεός στον Τραμπ «σοφία υπεράνω της ανθρώπινης κατανόησης και όνειρα και οράματα θεϊκά». Στην εποχή της κοινωνικής δικτύωσης και της ιδεολογικής και θρησκευτικής σύγχυσης, τα δόγματα, τα πιστεύω, οι πολιτικές και κοινωνικές ιδέες, οι πολιτικές θεωρίες και τα κοινωνικά προγράμματα έχουν πλέον αντικατασταθεί από σλόγκαν τύπου MAGA. Τα σλόγκαν αυτά δεν μεταδίδουν κάποια γνώση για το έθνος και την οικονομία. Λειτουργούν ως μαγνήτες για τα πλήθη των ψηφοφόρων, καθώς αποτελούν αχταρμά ιδεολογημάτων και ψιμύθια αφηγήσεων του παρελθόντος. Συνενώνουν τις απαίδευτες πολιτικά συνειδήσεις κάτω από τη σημαία ενός δήθεν «χαρισματικού» ηγέτη. Ο νέου τύπου ολοκληρωτισμός, που απειλεί πλέον τη Δύση, δομείται από αυτά τα δύο χαρακτηριστικά: την πίστη σε έναν χαρισματικό ηγέτη και την έλλειψη κάποιας ιδεολογίας ή δογματικής βάσης. Τη θέση ενός συγκροτημένου πολιτικού αφηγήματος καταλαμβάνει ένας πολιτισμικός αχταρμάς, φτιαγμένος από παρωχημένες έννοιες, πολιτικές, κοινωνικές, θρησκευτικές. Όλες δε οι έννοιες αυτές κινητοποιούνται μέσα από οράματα της αναβίωσης ενός ανύπαρκτου παρελθόντος, τα οποία ευαγγελίζονται οι δήθεν «χαρισματικοί» ταγοί του διαδικτύου.
Το βαθύτερο όμως πρόβλημα για τις Δυτικές κοινωνίες είναι ότι η πολιτισμική αυτή φτώχεια έχει περάσει στα στρώματα των εκπαιδευτικών της συστημάτων. Τα εκπαιδευτικά προγράμματα αποτυγχάνουν, αν δηλαδή προσπαθούν, να αρθρώσουν μια συνεπή πολιτισμική κριτική, ικανή να καθοδηγήσει τις νέες και τους νέους. Αγνοώντας τις κυρίαρχες ιδεολογίες του παρελθόντος, έχοντας ελλιπή γνώση των ιστορικών πεπραγμένων, μη κατανοώντας την ουσιώδη συνάφεια πνεύματος και πολιτικής πραγματικότητας, οι γενεές του εικοστού πρώτου αιώνα αδυνατούν να κρίνουν ουσιαστικά τις μισαλλόδοξες διαδικτυακές ρητορικές. Η έλλειψη δογμάτων δεν σημαίνει έλλειψη δογματισμού. Ο νέος δογματισμός είναι πολύ πιο επικίνδυνος από τον παλαιό, διότι δεν στηρίζεται σε καταγεγραμμένα δόγματα αλλά σε εφήμερες κατασκευές, κομμένες και ραμμένες γύρω από τον αυταρχικό χαρακτήρα του «χαρισματικού» ηγέτη. Υπάρχει επιτακτική ανάγκη να αποδομηθούν οι ρητορικές του νέου δογματισμού, άρα και ανάγκη ανάπτυξης μέσων και δεξιοτήτων προς τον σκοπό αυτό. Μήπως όμως και το εκπαιδευτικό σύστημα έχει εγκλωβιστεί στον φαύλο κύκλο της ιδεολογικής αοριστολογίας και της αναζήτησης της πνευματικής ειρήνευσης; Διότι αυτό που απαιτείται σήμερα δεν είναι ο πνευματικός εφησυχασμός, αλλά η επαγρύπνηση και ο πνευματικός πόλεμος κατά των νέων μορφών του ολοκληρωτισμού. Οι μάχες του πνεύματος είναι απαραίτητες για να αντιμετωπισθεί το πολιτισμικό κενό στο οποίο βαδίζουν οι νέες γενιές.
Ο κ. Παναγιώτης Χριστιάς είναι αν. καθηγητής πολιτικής και κοινωνικής φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Κύπρου.
