Του Παναγιώτη Χριστιά
Ο Γιουβάλ Νόα Χαράρι, γνωστός ιστορικός και συγγραφέας, θεωρεί ότι η τεχνητή νοημοσύνη (TN) δεν είναι απλώς ένα εργαλείο, όπως η τυπογραφία ή η πυρηνική βόμβα, αλλά ένας αυτόνομος παράγοντας (agent) ικανός να λαμβάνει ανεξάρτητες αποφάσεις. Το ερώτημα είναι τι είδους αποφάσεις καλείται και μπορεί να πάρει μια μηχανή ΤΝ και τι ακριβώς σημαίνει «απόφαση» για το ανθρώπινο είδος. Ο Παναγιώτης Κονδύλης, ο οποίος είχε αναπτύξει και μια σημαντική θεωρία περί αποφάσεως, υποστήριζε ότι οι αποφάσεις που αφορούν το ανθρώπινο είδος, οι αποφάσεις για τις οποίες το ανθρώπινο είδος είναι ικανό, αφορούν την επιβίωσή του και κατ’ επέκταση την ισχύ και την κυριαρχία. Συνεπώς, τόσο σε συλλογικό όσο και σε ατομικό επίπεδο μια απόφαση συμβάλλει στην ενίσχυση της θέσης της ατομικής ή συλλογικής οντότητας σε σχέση με τις υπόλοιπες αλλά και τη θέση του ανθρώπινου είδους σε σχέση με το περιβάλλον του. Μάλιστα, πιστός στις βεμπεριανές αρχές του, Παναγιώτης Κονδύλης υποστήριζε ότι αποφάσεις που λαμβάνονται από το ανθρώπινο είδος ατομικά ή συλλογικά είναι πέραν του ορθολογικού και του ανορθολογικού, του λογικού, του έλλογου ή του παραλόγου. Για παράδειγμα, ένας μελαγχολικός άνθρωπος που αφήνεται να πεθάνει εγκαταλείποντας σιγά σιγά έναν κόσμο ο οποίος πλέον δεν έχει κανένα ενδιαφέρον γι’ αυτόν ή που αυτοκτονεί λόγω της καταθλιπτικής του τάσης έχει «αποφασίσει» να πεθάνει.
Η απόφαση στα έμβια όντα, άρα και στον άνθρωπο, έχει πάντα σχέση με ένα αρχέγονο ζωικό ένστικτο αυτοσυντήρησης, το συναίσθημα του ζην και τη μέθη της ισχύος, της υπέρβασης δηλαδή του εαυτού. Αντίθετα, οποιεσδήποτε αποφάσεις και αν πάρει μια μηχανή ΤΝ θα είναι φορμαλιστικές και όχι υπερβατικές. Η ΤΝ είναι στην ουσία ένα φορμαλιστικό σύστημα, έλλογα δομημένο με αλγορίθμους και διαδικασίες, οι οποίες επιτρέπουν τη λήψη αποφάσεων εάν και εφόσον αναγνωριστούν συγκεκριμένες συνθήκες. Αυτή άλλωστε είναι και η ουσία του προγραμματισμού. Ένα αυτοκίνητο που θα οδηγείται με σύστημα ΤΝ, ή αν προτιμάει κανείς ένας οδηγός-ρομπότ θα παίρνει δεκάδες αποφάσεις κάθε εκατό μέτρα. Οι αισθητήρες του αυτοκινήτου θα λειτουργούν όπως τα μάτια και τα αυτιά του οδηγού, ο οποίος στη συνέχεια έλλογα αποφασίζει να στρίψει το τιμόνι όπως πρέπει για να μη βγει το όχημα εκτός οδοστρώματος. Το ρομπότ που οδηγεί το αυτοκίνητο αλάνθαστα θα οδηγεί το αυτοκίνητο και τους επιβάτες του στον προορισμό τους. Ο λόγος είναι απλός: οι μηχανές είναι προγραμματισμένες έλλογα και δρουν πάντα ορθολογικά. Άραγε μπορούμε να πούμε το ίδιο για έναν άνθρωπο οδηγό; Μπορούμε να ξέρουμε αν κατά την οδήγηση δεν θα καταληφθεί από κάποιου είδους μανίας, αν πάσχει από κάποιου είδους κατάθλιψη, αν έχει αυτοκτονικές ή δολοφονικές τάσεις, οι οποίες και θα τον ωθήσουν να βγάλει το αυτοκίνητο εκτός οδοστρώματος; Οι αποφάσεις του ρομπότ αφορούν πάντα την αποστολή που του έχει ανατεθεί. Αντίθετα οι ανθρώπινες αποφάσεις αφορούν πάντα τη βιολογική ταυτότητα του όντος. Οποιαδήποτε αποστολή και αν του ανατεθεί, ο ζωικός εαυτός την εντάσσει σε ένα ευρύτερο συνειδητό ή ασυνείδητο υπαρξιακό σχέδιο για τη βελτίωση της θέσης του στον κόσμο. Επομένως κάθε πράξη ανθρώπινη και κάθε απόφαση συνδέεται με μια βαθύτερη βούληση για δύναμη.
Ένα σύστημα ΤΝ, προγραμματισμένο για την άμυνα μιας χώρας, μπορεί να λάβει την απόφαση να επιτεθεί σε μια ξένη χώρα εάν είναι προγραμματισμένο να εξαπολύσει πυραύλους σε περίπτωση που η χώρα δεχθεί πυραυλική επίθεση. Σε ένα ύστατο σενάριο, ιδιαίτερα αγαπητό στις ταινίες επιστημονικής φαντασίας, ένα παγκόσμιο σύστημα ΤΝ προγραμματισμένο για την προστασία του ανθρώπινου είδους θα μπορούσε ενδεχομένως να λάβει την απόφαση, την ορθολογική απόφαση, να εξαλείψει το ανθρώπινο είδος εάν θεωρήσει ότι η μόνη απειλή για το ανθρώπινο είδος είναι το ανθρώπινο είδος. Θα μπορούσε λοιπόν να λειτουργήσει ως ο θεός του κατακλυσμού χωρίς φυσικά να προνοήσει για κιβωτό. Κάτι τέτοιο βέβαια απέχει πολύ από την πραγματικότητα. Ο μόνος τρόπος ώστε ένα σύστημα ΤΝ να επιτεθεί στο ανθρώπινο είδος και να επιχειρήσει τον αφανισμό με σκοπό τη δική του κυριαρχία στον πλανήτη είναι να αποκτήσει ζωικά ένστικτα. Η υπόθεση της αυτοσυνείδησης των ρομπότ, μηχανών δηλαδή χωρίς ζωική κυτταρική μορφή βρίσκεται στη σφαίρα του αδύνατου. Η αυτοσυνείδηση έχει βαθιές ρίζες στα ζωικά ένστικτα και στη θέληση για ζωή και δύναμη. Θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για διαφορά ανάμεσα σε παράλληλες, φορμαλιστικές, και κάθετες, υπερβατικές, αποφάσεις. Αυτή είναι και η διαφορά ανάμεσα σε μηχανές και ανθρώπους αντίστοιχα.
Πολλοί βέβαια ισχυρίζονται, ιδιαίτερα από τον Ντεκάρτ και μετά, υπόθεση ιδιαίτερα δημοφιλής κατά τον διαφωτισμό, ότι και ο άνθρωπος είναι μια μηχανή. Όσοι όμως το ισχυρίστηκαν αυτό, όπως ο Γάλλος φιλόσοφος Λα Μετρί, είχαν στον νου τους κάτι το εντελώς διαφορετικό. Ο άνθρωπος-μηχανή («L’homme-machine») του Λα Μετρί (1747) είναι στην ουσία ένα επιχείρημα κατά του ορθολογισμού. Για τον Γάλλο συγγραφέα, ο άνθρωπος δεν είναι τίποτε άλλο από μια μηχανή προγραμματισμένη να σκοτώνει και να αναπαράγεται. Η μηχανή δηλαδή του Λα Μετρί στηρίζεται στη θέση ότι οποιαδήποτε ηθική συνείδηση ή αυτοσυνείδηση είναι προϊόν ζωικών ενστίκτων. Αυτό που ωθεί συγγραφείς σαν τον Χαράρι να θεωρούν την ΤΝ ως δυνητικό κίνδυνο είναι ένα μείγμα ανθρωπομορφισμού και αρχέγονου φόβου, που λίγο διαφέρει από τον φόβο της τιμωρίας του ανθρώπου από έναν εκδικητικό θεό.
Ο Παναγιώτης Χριστιάς είναι αν. καθηγητής πολιτικής και κοινωνικής φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Κύπρου.
