Του Παναγιώτη Χριστιά
Ο Pierre Teilhard de Chardin (1881-1955), Γάλλος ιησουίτης ιερέας, παλαιοντολόγος, θεολόγος και φιλόσοφος, δημοσίευσε το 1949 ένα από τα πιο σημαντικά έργα για την οικολογική συνείδηση: «Η θέση του ανθρώπου στη φύση». Υποστηρικτής της εξελικτικής θεωρίας, ο Teilhard de Chardin αναλύει διεξοδικά το πέρασμα από την ανόργανη ύλη στη βιοσφαίρα, με την εμφάνιση των πρώτων μορφών ζωής, και μετέπειτα από τη βιοσφαίρα στη νοοσφαίρα, με την εμφάνιση του ανθρώπου. Για να κατανοήσει την εξελικτική πορεία στον πλανήτη μας, εισάγει την έννοια της «πυραμίδας της πολυπλοκότητας», στη βάση της οποίας βρίσκονται οι χαμηλότερες μορφές οργάνωσης, ενώ στην κορυφή της τοποθετείται η ανθρώπινη κοινωνική συνείδηση. Για τον Γάλλο στοχαστή, το πέρασμα της πυραμίδας της πολυπλοκότητας από μια βαθμίδα σε μια άλλη λαμβάνει χώρα λόγω της συμπίεσης των στοιχειωδών σωματιδίων που αποτελούν την κάθε βαθμίδα. Έτσι, για παράδειγμα η υψηλή συγκέντρωση σε μικρό χώρο μονοκύτταρων οργανισμών οδήγησε στην εμφάνιση πολυκύτταρων οργανισμών, η συγκέντρωση πολλών μορφών ζώων και φυτών οδήγησε στην ανάπτυξη δεξιοτήτων και την εμφάνιση των πρώτων μορφών ζωής με νοημοσύνη, η συγκέντρωση πολλών ανθρώπων οδήγησε τέλος στην εμφάνιση της ηθικής και της κοινωνικής οργάνωσης και συνείδησης. Σύμφωνα με τα λόγια του ίδιου του συγγραφέα: «Δεν υπάρχει ίσως πιο γενικός νόμος από αυτόν, για να εξηγήσει τη μετατροπή του πλανήτη από ανόργανη ύλη σε βιοσφαίρα και μετά σε νοοσφαίρα. Χωρίς τη συμπίεση των σωματιδίων μεταξύ τους (δηλαδή σε έναν χώρο που υποτίθεται ότι είναι εντελώς ελαστικός ή εντελώς χαλαρός), η ζωή μάλλον δεν θα είχε εμφανιστεί ποτέ στον κόσμο, ούτε, πολύ περισσότερο, η σκέψη, ούτε, ακόμη περισσότερο, η ανθρώπινη κοινωνία».
Αλλά η πυραμίδα δεν τελειώνει εκεί. Η εξέλιξη προς όλο και περισσότερη πολυπλοκότητα και προς ανώτερες μορφές ύπαρξης και συνύπαρξης, μέσω του «μηχανισμού της απρόσκοπτης ανθρώπινης ολοκλήρωσης», επιτελείται κάθε μέρα κάτω από τα ίδια μας τα μάτια. Ο μηχανισμός αυτός περιλαμβάνει τρία στάδια.Το πρώτο είναι αυτό της «εθνοτικής συμπίεσης»: «Εδώ αγγίζουμε (πειραματικά μιλώντας) το «μεγάλο ελατήριο» ή την αρχική κινητήρια δύναμη του όλου φαινομένου. Στην κλειστή επιφάνεια του πλανήτη, όπως όλοι γνωρίζουμε, ο ανθρώπινος πληθυσμός, κοντά στο σημείο κορεσμού του, συμπιέζεται όλο και περισσότερο, μέσω του εσωτερικού παιχνιδιού της αναπαραγωγής και του πολλαπλασιασμού». Το φαινόμενο αυτό οδηγεί στην παραγωγή περισσότερης ανθρώπινης ενέργειας, με αποτέλεσμα τη συνολική αναδιοργάνωση του πλανήτη και την προαγωγή μιας νέας οικονομικής και κοινωνικής οργάνωσης (δεύτερο στάδιο).Η νέα αυτή οικονομική και κοινωνική οργάνωση «μεταφράζεται τώρα σε μια αύξηση της εσωτερικότητας και της ελευθερίας μέσα σε ένα σύνολο σκεπτόμενων σωματιδίων καλύτερα εναρμονισμένων μεταξύ τους». Με αυτόν τον τρόπο φτάνουμε στο τρίτο στάδιο του μηχανισμού που είναι οι «ταυτόχρονες αυξήσεις της συνείδησης, της επιστήμης και του πεδίου της ανθρώπινης δράσης».
Ο Teilhard de Chardin αναλύει έτσι διεξοδικά τη βασική υπόθεση εργασίας του έργου, που δεν είναι άλλη από τον νόμο που συνδέει την πολυπλοκότητα με την ανθρώπινη κοινωνική συνείδηση: «Από μόνο του, το γεγονός ότι η άνοδος της «ψυχικής θερμοκρασίας» λόγω της συμπίεσης συνοδεύεται αυτόματα από μια καλύτερη κοινωνική αναδιοργάνωση και διαρρύθμιση δεν θα έπρεπε να μας εκπλήσσει. Επιστρέφουμε απλώς στον θεμελιώδη νόμο της σχέσης μεταξύ πολυπλοκότητας και συνείδησης, ο οποίος είναι ο άξονας και οδηγός αυτού του βιβλίου. Το ενδιαφέρον μας, ωστόσο, εγείρεται όταν συνειδητοποιούμε ότι αυτή η αύξηση της νοητικής εσωτερικότητας και, επομένως, της εφευρετικής δύναμης (μέσω της οποίας εκφράζεται τελικά η ανθρώπινη πλανητική συμπίεση) αυξάνει ταυτόχρονα και αναπόφευκτα την ακτίνα δράσης και τη δύναμη διείσδυσης κάθε ανθρώπινου στοιχείου σε όλα τα άλλα. Αυτό έχει ως άμεσο αποτέλεσμα μια υπερσυμπίεση της νοοσφαίρας, η οποία προκαλεί αυτόματα μια υπεροργάνωση. Αυτή με τη σειρά της προκαλεί μια υπερσυνειδητότητα, που ακολουθείται με τη σειρά της από μια νέα υπερσυμπίεση, και ούτω καθεξής». Με άλλα λόγια κάθε στάδιο πολιτισμικής συγκέντρωσης και αναβάθμισης οδηγεί, μέσω αυτού του μηχανισμού, σε μια νέα ανώτερη βαθμίδα συλλογικής συνείδησης.
Αν εφαρμόζαμε τον μηχανισμό αυτόν στο πρόβλημα της κλιματικής αλλαγής που απασχολεί τον πλανήτη όλο και πιο επιτακτικά, θα καταλήγαμε στα ακόλουθα συμπεράσματα. Πρώτον, ότι οδηγούμαστε σε μια κλιμακούμενη αύξηση της συλλογικής πλανητικής οικολογικής συνείδησης, μέσω της δημιουργίας νοητικών περιβαλλόντων, όπως το διαδίκτυο, που δεν θα μπορούσε να έχει φαντασθεί ο Teilhard de Chardin το 1949. Δεύτερον, ότι η συμπίεση της νοητικής και βιολογικής ζωής του πλανήτη (νοοσφαίρα) μέσω της ανθρώπινης υπερδραστηριότητας, που οδηγεί στην οικολογική καταστροφή, θα επιφέρει τα μέσα για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής. Η επιστήμη, η τεχνολογία και η εξέλιξη των οικονομικών και κοινωνικών συστημάτων σε παγκόσμια πλέον κλίμακα, καθώς και η συνύπαρξη και συνεργασία ατόμων, ομάδων και εθνών κρατών ενισχύουν τη σχέση της ανθρωπότητας με τη φύση. Ο Teilhard de Chardin είναι αισιόδοξος για το ανθρώπινο είδος και την εξέλιξή του στον πλανήτη μας και στο σύμπαν γενικότερα. Η αισιοδοξία του δεν είναι υποκειμενική. Πηγάζει από το γεγονός πως κάθε φορά που η διαδικασία της εξέλιξης και της πολυπλοκότητας είχε να επιλέξει ανάμεσα σε μια ανώτερη βαθμίδα πολυπλοκότητας ή το τέλος, επέλεγε συστηματικά μια νέα αρχή. Αυτό που εμείς αντιλαμβανόμαστε ως τέλος του κόσμου, δεν είναι παρά η αρχή ενός άλλου. Σε αυτό συμβάλλουν τόσο οι επιπτώσεις όσο και η αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής.
Ο κ. Παναγιώτης Χριστιάς είναι αν. καθηγητής του Πανεπιστημίου Κύπρου και εταίρος του ερευνητικού κέντρου «Ευρωπαϊκές Δυναμικές» του Πανεπιστημίου του Στρασβούργου.
