Του Παναγιώτη Χριστιά
Ο Διαφωτισμός θα μπορούσε να ορισθεί ως το φιλοσοφικό κίνημα και το επακόλουθο κοινωνικοπολιτικό σύστημα, τα οποία έθεταν τη νέα επιστήμη και το νέο επιστημονικό πλαίσιο στο επίκεντρο του σχεδιασμού του ανθρώπινου μέλλοντος. Το βασικό του χαρακτηριστικό είναι ο ανθρωπολογικός του οπτιμισμός, ο οποίος συνδέθηκε με μια νέα ηθική αποτίμηση του ανθρώπου. Τα ατομικά πολιτικοκοινωνικά υποκείμενα, τα «άτομα», κατανοήθηκαν ως έλλογα όντα, ικανά για σκέψη και ρασιοναλιστικά οριοθετημένη πράξη. Σε αντίθεση με την κληρονομιά του ευρωπαϊκού χριστιανικού Μεσαίωνα, ο Διαφωτισμός αποκήρυξε το «αμαρτωλό» φορτίο, το οποίο η Εκκλησία θεωρούσε ότι κουβαλάει ο κάθε άνθρωπος. Με πολεμική διάθεση, διακήρυξε ότι οι όποιες ατέλειες του ανθρώπινου όντος θεραπεύονται μέσα από την παιδευτική ενασχόλησή του με τις τέχνες και τις επιστήμες. Έτσι καθιστούσε τα φυσικά άτομα ώριμες και ικανές κοινωνικές και πολιτικές οντότητες. Τα ανθρώπινα δεινά θα ελάμβαναν τέλος μόλις ολοκληρωνόταν η μεταμόρφωση των ευρωπαϊκών πρωτίστως κοινωνιών, δευτερευόντως και των παγκόσμιων, σε δημοκρατικά έθνη κράτη (républiques). Η βασική ιδέα της ειρηνικής συμβίωσης των εθνών ακολουθούσε εκείνη του κοινωνικού συμβολαίου που εξασφάλιζε την ευημερία των πολιτών των εθνών κρατών εντός των συνόρων. Τόσο εντός όσο και εκτός συνόρων, η βασική αρχή ήταν η προώθηση ενός δικαιικού συστήματος νόμων, κανόνων και αποδεκτών συμπεριφορών βασισμένου στον επιστημονικό λόγο. Παράλληλα, η επιστήμη και η τεχνολογία «υποσχέθηκαν» να δημιουργήσουν ικανή ποιότητα και ποσότητα υλικών αγαθών ώστε να μην υπάρξουν ξανά ληστρικές διαθέσεις από άτομα και λαούς. Το πνεύμα του εμπορίου θα αντικαθιστούσε έτσι το πνεύμα της κατάκτησης. Εξίσου ο φιλελευθερισμός και ο σοσιαλισμός, όσο κι αν διαφέρουν σε συγκεκριμένα ζητήματα πολιτικής οικονομίας, μοιράζονταν το διαφωτιστικό όραμα ενός ενωμένου πλανήτη, είτε ως παγκόσμια «αγορά» είτε ως σύμπραξη της παγκόσμιας εργατικής τάξης. Τόσο ο φιλελευθερισμός όσο και ο σοσιαλισμός οραματίζονταν την εγκαθίδρυση ενός παγκόσμιου συστήματος ηθικών αξιών θεμελιωμένου στον λόγο.
Η πρώτη αντίδραση σε αυτή τη θεώρηση του κόσμου ήρθε στην Ευρώπη της τελευταίας δεκαετίας του 19ου αιώνα. Με την έλευση της μαζικής δημοκρατίας διατυπώθηκαν σφοδρές κριτικές στον κοινωνικό ατομικισμό και τα πολιτικά όργανα έκφρασής του, όπως τον κοινοβουλευτισμό και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Σε αυτή τη δεκαετία, κατά τον Ισραηλινό πολιτικό φιλόσοφο Zeev Sternhell, βγάζει τις πρώτες της ρίζες η φασιστική ιδεολογία και οι ολοκληρωτισμοί του εικοστού αιώνα, του «αιώνα των άκρων». Η στροφή του ευρωπαϊκού πνεύματος ενάντια στον Διαφωτισμό μεταμόρφωσε τους ιδεολογικούς χώρους. Ούτε ο εθνικός πατριωτισμός του Mazzini και των καρμπονάρων ήταν ο ίδιος με τον ακραιφνή εθνικισμό των μονάδων κρούσης του Μουσολίνι, αλλά ούτε και ο σοσιαλισμός που προηγήθηκε του «Κομμουνιστικού μανιφέστου» ήταν αυτός των μπολσεβίκων και του «επαναστατικού» συνδικαλισμού. Οι δύο αυτές μεταλλάξεις στο τέλος συγχωνεύτηκαν σε διαφόρων αποχρώσεων εθνικο-σοσιαλιστικά κόμματα, τα οποία και οδήγησαν την Ευρώπη στον όλεθρο. «Όποιος αγαπάει την πατρίδα του, αγαπάει και τον λαό του» ήταν το σύνθημα κάθε ιδεολόγου φασίστα εθνικοσοσιαλιστή των κρίσιμων δεκαετιών του μεσοπολέμου. Η φασιστική ιδεολογία οραματιζόταν τον άνθρωπο του αντιδιαφωτισμού, τον ριψοκίνδυνο καιροσκόπο για τον οποίο η φιλοσοφία ζωής συνοψιζόταν σε μια φράση: «ζην επικινδύνως» (vivere pericolo samente). Οτιδήποτε σχετιζόταν με την ανιαρή ζωή του φιλήσυχου αστού λοιδορήθηκε, ενώ παράλληλα καταγγέλθηκε η αδιαφορία και το «μπλαζέ» ύφος του «μπουρζουά». Ο λόγος ήταν πλέον ο εχθρός που δεν επέτρεπε στα πάθη και τα ένστικτα να αναζωογονήσουν τον δυτικό άνθρωπο: η διανόηση έθρεψε τον ατομικισμό και κατέστειλε τις πρωταρχικές παρορμήσεις του απογοητευμένου (blasé) Ευρωπαίου. Ο ιρασιοναλισμός έγινε κυρίαρχη ιδεολογία και ο αντιορθολογικός ρομαντισμός θεωρήθηκε επαναστατική πράξη δημιουργίας της νέας κοινωνίας.
Την ίδια στιγμή, όμως, τα καθεστώτα αυτά ενώ εγκωμίαζαν τον παραλογισμό των παθών, εγκαινίαζαν τη νέα εποχή του «κεντρικού σχεδιασμού» της οικονομίας και του «ολοκληρωτικού» ελέγχου της κοινωνίας από το κράτος. Με τα λόγια του Giovanni Gentile, του νεο-εγελιανού ιδεολόγου του φασισμού, «όλα στο κράτος, τίποτε ενάντια στο κράτος, τίποτε έξω από το κράτος». Αυτός ο παραλογισμός στηριζόταν σε μια θεμελιώδη αρχή της μαζικής κοινωνίας: οι μάζες είναι ανίκανες να αυτοκυβερνηθούν και απαιτούν την ποδηγεσία των ελίτ του κράτους ή του κόμματος. Αυτό το οποίο θεμελίωσε ο Διαφωτισμός και ξερίζωσαν οι ολοκληρωτισμοί ήταν η εμπιστοσύνη του ατόμου στις ίδιες του τις ικανότητες και τις ίδιες του τις υλικές και κυρίως τις πνευματικές του δυνάμεις. Sapereaude, «τόλμησε να εμπιστευθείς την ίδια σου τη σκέψη», ήταν το σύνθημα του Διαφωτισμού και αυτό ακριβώς αποδόμησαν οι ιδεολογίες των ολοκληρωτισμών. Χρειάστηκαν πολλές μεταπολεμικές δεκαετίες για να αποκτήσουν εκ νέου οι ευρωπαϊκές κοινωνίες την απαραίτητη εμπιστοσύνη στον εαυτό τους και να απαξιώσουν τους πάσης φύσεως καθοδηγητές. Δημιουργήθηκε εκ νέου μια ισχυρή μεσαία τάξη, η οποία και αποκατέστησε τα ιδεώδη του Διαφωτισμού, την πίστη στην επιστήμη και τον λόγο. Οι μεταπολεμικές γενιές ήταν μάλιστα οι πρώτες που δημιούργησαν ορθολογικούς παγκόσμιους θεσμούς, όπως τον ΟΗΕ και την Παγκόσμια Τράπεζα, με σκοπό την προώθηση της παγκόσμιας συνεργασίας, του παγκόσμιου εμπορίου και το τέλος των πολέμων. Ένας νέος ιδεαλισμός ακολούθησε την αποαποικιοκρατία και τη γενικευμένη εφαρμογή της αρχής της αυτοδιάθεσης των λαών. Ο ιδεαλισμός αυτός εξελίχθηκε στην ιδεολογία του «εκδημοκρατισμού» του πλανήτη και την παγκοσμιοποιημένη κοινωνία. Το ερώτημα όμως που προκύπτει είναι κατά πόσον πιστεύουμε σήμερα στο όραμα ενός ενωμένου και δημοκρατικού πλανήτη, αποτελούμενο από δημοκρατικά οργανωμένα έθνη που συνεργάζονται για το μέλλον της ανθρωπότητας.
Ο κ. Παναγιώτης Χριστιάς είναι αν. καθηγητής του Πανεπιστημίου Κύπρου και εταίρος του ερευνητικού κέντρου «Ευρωπαϊκές Δυναμικές» του Πανεπιστημίου του Στρασβούργου.
