Ο Ιατρικώς Υποβοηθούμενος Τερματισμός Ζωής (ΙΥΤΖ) αποτελεί ένα δίπολο ηθικό δίλημμα της σύγχρονης εποχής, όπου ο σεβασμός της ιερότητας της ζωής αντιπαρατίθεται με την προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Στην Κύπρο, όπου κοινωνικές ταυτότητες (ηλικία, θρησκεία) χρωματίζουν διαφορετικά το ζήτημα, η συζήτηση κινείται σε έναν λαβύρινθο χωρίς έτοιμες εξόδους. Το ερώτημα του θανάτου δεν είναι αποκλειστικά ατομικό, ιδίως σε μια κοινωνία όπως η κυπριακή, όπου η συλλογική κουλτούρα συμβαδίζει με δυτικές ατομικιστικές επιρροές. Εδώ, ο θάνατος αφορά και τους «Άλλους», αυξάνοντας τον κίνδυνο η απόφαση για ΙΥΤΖ να λάβει τη μορφή αυτοθυσίας.
Έρευνες από χώρες με νομιμοποιημένο ΙΥΤΖ υποδεικνύουν ότι άτομα χαμηλής κοινωνικοοικονομικής κατάστασης έχουν 2,5 φορές μεγαλύτερη πιθανότητα να υποβάλουν αίτηση, κυρίως για να αποφύγουν το «βάρος» που επιβαρύνει τους οικείους τους. Αυτό μετατρέπει την επιλογή σε εξαναγκασμό για τους ευάλωτους, θέτοντας το ζήτημα της πραγματικής ελευθερίας επιλογής και περιορίζοντας τη δυνατότητα ελεύθερης επιλογής σε αυτό το κομμάτι της κοινωνίας που απολαμβάνει ευρύτερα προνομιακές συνθήκες και μετατρέποντας τη συζήτηση σε ένα δίπολο ηθικό δίλημμα (ζωή vs αξιοπρέπεια) μόνο για τους προνομιούχους, αφού για τους ευάλωτους, στις συνθήκες του συστήματος που επικρατεί στην Κύπρο, το δίλημμα είναι ζωή vs αξιοπρέπεια των οικείων.
Το ψυχολογικό δίλημμα και το ηθικό παράδοξο
Για ασθενείς με ανίατες παθήσεις, η απώλεια λειτουργιών ή η χρόνια εξάρτηση συχνά μετατρέπεται σε ταπείνωση. Κλινικές μελέτες καταγράφουν ότι πάνω από 30% ασθενών με νευρολογικές παθήσεις αναφέρουν την «απώλεια αξιοπρέπειας» ως κύριο κίνητρο για ΙΥΤΖ (Maessen et al., 2009). Το Σύνδρομο Εξαθλίωσης (Kissane, 2001) προκαλεί υπαρξιακή απελπισία, όπου ο θάνατος θεωρείται «απελευθέρωση». Εδώ έγκειται το ηθικό παράδοξο: η επιλογή του θανάτου ως πράξη διαφύλαξης του αυτοειδώλου μπορεί να ερμηνευτεί ως απόρριψη της ίδιας της ζωής. Όπως αναφέρθηκε και προηγουμένως, όμως, για να υπάρχει αυτή η δυνατότητα επιλογής του θανάτου ως πράξης διαφύλαξης της αξιοπρέπειας της προσωπικότητας οφείλουμε να διασφαλίσουμε την ύπαρξη εναλλακτικών επιλογών, περιλαμβανομένης της ανακουφιστικής φροντίδας, της δυνατότητας ψυχοθεραπευτικής υποστήριξης κ.λπ.
Η ψευδαίσθηση της αυτονομίας
Ενώ η θεωρία της Αυτοδιάθεσης (Ryan & Deci) επισημαίνει ότι ο έλεγχος ενισχύει την ψυχολογική ευεξία, η πραγματικότητα είναι γεμάτη παγίδες. Το 25% των αιτήσεων για ΙΥΤΖ προέρχεται από ασθενείς με μη διαγνωσμένη κατάθλιψη (Ganzini et al., 2008), που διαστρεβλώνει την αντίληψη. Παράλληλα, κοινωνικές πιέσεις (οικονομικοί φόβοι, έλλειψη υποστήριξης) μεταμορφώνουν την «επιλογή» σε «υποχρέωση». Όπως επισημαίνει η Ισπανική Ένωση Ψυχολόγων (2022): «Η επιλογή της αξιοπρέπειας δεν σημαίνει θάνατο, αλλά το δικαίωμα σε ένα τέλος που σέβεται την ταυτότητά σου». Παράλληλα, έρευνες επιδεικνύουν πως ένα σημαντικό ποσοστό ατόμων (40%) που υπέβαλαν αίτηση για ΙΥΤΖ απέσυραν το αίτημά τους μετά από την παροχή ψυχοθεραπευτικών υπηρεσιών, υποδεικνύοντας πως η λήψη απόφασης δεν επαρκεί να βασίζεται σε «σώας τας φρένας», αλλά περιλαμβάνει και το ψυχικό σθένος του ατόμου.
Το βάρος των επαγγελματιών υγείας
Για τους ιατρούς και νοσηλευτές, η σύγκρουση μεταξύ του «Μη βλάψεις» και της παροχής ανακούφισης από την υπαρξιακή εξαθλίωση είναι συναισθηματικό πεδίο μάχης. Σε χώρες με νόμιμο ΙΥΤΖ, το 68% των ιατρών αναφέρουν βαριά συναισθηματική φόρτωση (Georges et al., 2007), ενώ 1 στους 3 αντιμετωπίζει κρίση επαγγελματικής ταυτότητας («Είμαι γιατρός ή εκτελεστής;»). Έρευνες καταγράφουν αυξημένο μετατραυματικό στρες και ενοχές σε νοσηλευτικό προσωπικό (Dees et al., 2011).
Κύπρος: Προκλήσεις και προοπτικές
Στο κυπριακό πλαίσιο, οι ευάλωτες ομάδες (ηλικιωμένοι, άτομα με αναπηρίες) κινδυνεύουν από πιέσεις, ενώ οι διχασμένες κοινωνικές απόψεις απαιτούν πολιτισμικά ευαίσθητα πρωτόκολλα. Το μέλλον του ΙΥΤΖ στην Κύπρο δεν χρειάζεται να παραμένει «διάλογος στην άμμο». Αν αποδεχτούμε ότι η ζωή και η αξιοπρέπεια είναι συμπληρωματικές πτυχές της ανθρώπινης αξίας και ότι η πολυφωνία (ιατρών, θεολόγων, ψυχολόγων, πολιτών) αποτελεί εργαλείο και όχι εμπόδιο, τότε ο ηθικός λαβύρινθος μπορεί να μετατραπεί σε διαδρομή προς μια ωριμότερη κοινωνική συμφωνία. Προς το παρόν όμως επικρατούν μονοδιάστατες απόψεις και αδυναμία διαλεκτικής σύνθεσης των θέσεων. Το ζήτημα αντιμετωπίστηκε ως αμιγώς νομοθετικό και στο πλαίσιο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και εκτός των πολιτισμικών ιδιαιτεροτήτων της κυπριακής πραγματικότητας, της απουσίας επαρκούς πλαισίου ανακουφιστικής φροντίδας, της αδυναμίας ανταπόκρισης των υπηρεσιών σε ζητήματα ψυχοκοινωνικής ευεξίας και ευημερίας, της επαρκούς ενίσχυσης των ευάλωτων ομάδων. Συνεπώς, η συζήτηση πρέπει να διευρυνθεί με συμπερίληψη της διαλεκτικής σύνθεσης των θέσεων των διάφορων κοινωνικών και πολιτισμικών ομάδων με εξισορρόπηση της αναγκαιότητας για απόλυτο σεβασμό τόσο στην αξία της ζωής, όσο και στην αξία της αξιοπρέπειας της προσωπικότητας στον μέγιστο δυνατό βαθμό.
Ο δρ Γιώργος Μεταξάς είναι συμβουλευτικός ψυχολόγος.
