Του Γιάννη Ιωάννου
Στο έργο του «Ο Πολιτισμός Πηγή Δυστυχίας» ο Φρόυντ γράφει ότι ο πολιτισμός δεν μπορεί να οικοδομηθεί παρά μόνο αν απομακρυνθεί κάποιος από την πρωτογενή ικανοποίηση των ενστίκτων. Κι όντως ο σύγχρονος δυτικός πολιτισμός, μέρος του οποίου είναι και η Κύπρος, ξεπήδησε μέσα από την οδυνηρή εμπειρία του 20ού αιώνα. Μιας χρονολογικής περιόδου κατά την οποία συντελέστηκαν, ιστορικά, τα δύο βασικά γεγονότα με τα οποία καταπιάνεται ο κορυφαίος ψυχαναλυτής: η πρόοδος του πολιτισμού σε βάρος της ανθρώπινης ευτυχίας και το πώς η θρησκεία –συνήθως αναποτελεσματικά– προσέφερε, στον άνθρωπο, κάποιας μορφής ευτυχία ή για τους επικριτές της μια απατηλή εκδοχή της. Στην Κύπρο τα τελευταία χρόνια η ευτυχία των ανθρώπων δείχνει να περιστρέφεται γύρω από μια κυνική, στα όρια της μη στοιχειοθετημένης με κοινωνιολογικούς όρους, παραδοχή ως προς τον εύκολο πλουτισμό. Από τον φτωχοδιάβολο του χωριού μέχρι τον τοπ white-collar εγκληματία ο average Κυπραίος δείχνει να μην μπορεί να απομακρυνθεί από την πρωτογενή αυτή ικανοποίηση των ενστίκτων του –όπως ο Φρόυντ την ορίζει. Και δεν διστάζει να γίνει ολίγον «πρωτόγονος» προκειμένου να επιτύχει τον στόχο του συχνά παραβιάζοντας τον νόμο ή κινούμενος στα πορώδη σύνορά του.
Ο εύκολος πλουτισμός στην Κύπρο, με συχνά αμφιλεγόμενους ή έκνομους τρόπους, τείνει να αποδειχθεί ένα ιδιότυπο εθνικό σπορ μέσα από το οποίο όχι μόνο επικαθορίζεται η διεθνής εικόνα της Κύπρου ως ενός τόπου απατεώνων αλλά, παράλληλα, χάνεται και η όποια εικόνα της υψηλού επιπέδου παροχής υπηρεσιών –που παραδοσιακά η νήσος προσέφερε και προσφέρει σε νομικό και χρηματοοικονομικό επίπεδο. Η πρόσφατη, μάλιστα, δημόσια συζήτηση για τα διαβόητα «χρυσά διαβατήρια», το γνωστό Κυπριακό Επενδυτικό Πρόγραμμα ανέδειξε, σε επίπεδο δημόσιας σφαίρας, μια πολύ ενδιαφέρουσα, με όρους φροϋδικής ψυχανάλυσης, δυναμική: Η όποια κριτική ασκούνταν στον τρόπο λειτουργίας του προγράμματος από ειδικούς (ακαδημαϊκούς και μη), δημοσιογράφους ή ενεργούς πολίτες αντιμετωπίζονταν με πολιτιστικούς όρους: Αυτός που διαφωνούσε στο να παραχωρηθεί η κυπριακή υπηκοότητα σε απατεώνες (το 51,8% των πολιτογραφήσεων κρίθηκαν παράνομες επί του συνόλου του προγράμματος σύμφωνα με το σχετικό πόρισμα) αντιμετωπίζονταν, κυριολεκτικά, σαν κάποιος που «αντιτίθεται στον πλουτισμό», «που δεν βλέπει το καλό για την οικονομία του τόπου», και που «δεν είναι φιλελεύθερος». Η συζήτηση εδώ θυμίζει ακριβώς τον τρόπο με τον οποίο, κατά τον Φρόυντ, ο μη θρησκευόμενος πολίτης κριτικάρει τα όρια της ευτυχίας του θρησκευόμενου –αλλά δυστυχούς στην ουσία– συμπολίτη του. Ο βαθιά θρησκευόμενος πολίτης αντιμετωπίζει την κριτική του κοσμικού συμπολίτη του όπως ο δικηγοράκος – introducer την κριτική ενός οικονομολόγου με έδρα σε Πανεπιστήμιο. Τα πολλά χρήματα φαίνεται να αποτελούν το βασικό στοιχείο για να αισθάνεται ευτυχισμένος ο μέσος Κύπριος σήμερα. Και η συνθήκη αυτή, στην κοινωνιολογική και ανθρωπολογική της διάσταση, δείχνει να επικρατεί χωρίς ουσιαστικό αντίλογο για τα κρίσιμα ερωτήματα: Πώς κερδίζει κανείς τα χρήματά του και πώς ορίζει, σε σχέση με αυτά, την ευτυχία; Δύο κρίσιμα ερωτήματα που αν επιχειρήσει κανείς να απαντήσει, με απλότητα ή πιο φιλοσοφικά θα μπορούσε να δώσει και απάντηση και για μια άλλη συνθήκη που δείχνει να κυριαρχεί στην Κύπρο –σε πολλαπλά επίπεδα : τη διαφθορά!
Η ανάλυση για τη διαφθορά στην Κύπρο έχει πάντα τη θρησκευτική διάσταση της σιμωνίας. Προσεγγίζεται σε θεσμικό, οικονομικό ή νομικό επίπεδο ως προς τα αίτιά της ή την αντιμετώπιση / πάταξή της και ιδεολογικά με σχεδόν κανέναν να μην αναρωτιέται πώς ένας δικηγόρος με Χ εισοδήματα μέχρι ενός δεδομένου σημείου ξαφνικά, αν πουλήσει 10 διαβατήρια σε 10 απατεώνες, θα δει τον εαυτό του να πλουτίζει; Γιατί ένας λογιστής αν ξαφνικά εγγράψει μερικές εταιρείες που νομιμοποιούν έσοδα από παράνομες δραστηριότητες ξαφνικά θα δει τα εισοδήματά του να δεκαπλασιάζονται; Γιατί ένας πολιτικός, αν εμπλακεί στο σύστημα εξουσίας ξαφνικά θα εξέλθει από την πολιτική αργότερα πλουσιότερος; Κοντολογίς κανείς δεν προσεγγίζει, ψυχαναλυτικά, το τι μεταμορφώνει τον μέσο Κύπριο από σκληρά εργαζόμενο σε κοινό απατεώνα. Το αποτέλεσμα είναι συνήθως μια ηθικολογία περί αξιακού συστήματος και κρίσης αξιών αντί να βάλει κάποιος, τον μέσο απατεώνα, στο ανάκλιντρο του ψυχαναλυτή – και να εξετάσει γιατί κατέληξε τέτοιος.
Το οικονομικό μοντέλο του εύκολου πλουτισμού, ανεξαρτήτως αν αυτό ήταν το Χρηματιστήριο το 1999 ή τα γεγονότα που οδήγησαν στον Μάρτιο του 2013 ή τα χρυσά διαβατήρια το 2021, θα αποτελέσει, μελλοντικά, την πηγή της δυστυχίας της πατρίδας μας. Γιατί η πρόοδος και η ευημερία, στην Κύπρο, δεν συντελείται με την απαραίτητη, συνοδευτικά, πολιτιστική εξέλιξη. Γίνεται σε βάρος της ευτυχίας και επιβεβαιώνει τον Φρόυντ.
