Η πανδημία COVID-19 απασχολεί ολόκληρο τον πλανήτη ήδη πάνω από ένα έτος και στην προκειμένη περίοδο, βρίσκεται ήδη στο τρίτο κύμα. Προέρχεται από τον ιό SARS-CoV-2 (Severe acute respiratory syndrome-Coronavirus 2) που προκαλεί σοβαρό οξύ αναπνευστικό σύνδρομο. Έχουν αναφερθεί εκατομμύρια θάνατοι, αυξημένες ανάγκες ιατρονοσηλευτικής κάλυψης αλλά και ποικίλες οικονομικές και ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις που μπορεί να μην έχουν ακόμα διερευνηθεί επαρκώς έως τώρα, αλλά επηρεάζουν την καθημερινότητα όλων. Ο εμβολιασμός αποτελεί για την επιστημονική κοινότητα την πλέον αποδεκτή λύση και τα νέα εγκεκριμένα εμβόλια δείχνουν, αν και με αργό ρυθμό, τον δρόμο για έξοδο από αυτή την κρίση.
Το πρώτο εγκεκριμένο εμβόλιο από τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Φαρμάκων στα τέλη του 2020 είναι αυτό των εταιρειών Pfizer-BioNTech με όνομα Comirnaty ή BNT162b2. Πρόκειται για ένα εμβόλιο νεότερης τεχνολογίας, που δεν περιέχει τον ίδιο τον ιό, αλλά ένα μόριο που ονομάζεται mRNA το οποίο φέρει τις οδηγίες για την παραγωγή της πρωτεΐνης ακίδας του ιού, οδηγώντας σε ανοσοποίηση. Προορίζεται για άτομα άνω των 16 ετών, αν και τα πρόσφατα αποτελέσματα των μελετών ήταν ιδιαίτερα θετικά και για τις ηλικίες 12-15 ετών. Τα αποτελέσματα των κλινικών δοκιμών έδειξαν 95% αποτελεσματικότητα στην πρόληψη της νόσου και σχεδόν καθολική πρόληψη για σοβαρή νόσηση και θάνατο (ειδικά μετά τη χορήγηση και της 2ης δόσης μετά από διάστημα τριών εβδομάδων). Σημαντική δραστικότητα εδείχθη και επί των μεταλλαγμένων στελεχών του ιού, χωρίς διαφοροποίηση στον τίτλο των αντισωμάτων.
Το δεύτερο εμβόλιο σε σειρά έγκρισης, στις αρχές του τρέχοντος έτους, είναι αυτό της εταιρείας Moderna με όνομα mRNA-1273, παρόμοιας τεχνολογίας με το προηγούμενο. Δείχνει να καλύπτει άτομα άνω των 18 ετών, ενώ αναμένονται στοιχεία και για νεότερες ηλικίες. Απαιτεί, για βέλτιστη αποτελεσματικότητα, τη χορήγηση δύο δόσεων σε μεσοδιάστημα τεσσάρων εβδομάδων, με την αποτελεσματικότητα στην πρόληψη των συμπτωμάτων να αγγίζει το 94% μετά από 14 μέρες από τον πλήρη εμβολιασμό (με μια ελαφριά διακύμανση μεταξύ των διαφόρων ηλικιακών ομάδων). Επί της βρετανικής μετάλλαξης (B.1.1.7) δεν εμφανίζεται σημαντική διαφοροποίηση στην ανοσοποίηση, ενώ επί της νοτιοαφρικανικής (B.1.351) εμφανίζονται σημαντικά αυξημένα επίπεδα προστατευτικών πρωτεϊνών, άνω του ορίου προστασίας.
Το τρίτο κατά σειρά εμβόλιο στην Ευρωπαϊκή Ένωση που έλαβε θετική απόφαση από τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Φαρμάκων στα τέλη του Ιανουαρίου, φέρει το όνομα AZD1222 (ChAdOx1) ή Vaxzevria και αναπτύχθηκε από το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και την AstraZeneca. Αποτελεί μία τροποποιημένη μορφή ενός μη επιβλαβούς αδενοϊού φορέα, που περιέχει την πρωτεΐνη του ιού SARS-CoV-2, η οποία θα ενεργοποιήσει το ανοσοποιητικό για την παραγωγή αντισωμάτων. Εμφανίζει αποτελεσματικότητα κατά 76% στη μείωση του κινδύνου για συμπτωματική νόσο και 100% για τον κίνδυνο σοβαρής νόσησης, μετά τη χορήγηση της δεύτερης δόσης (η οποία έδειξε καλύτερα αποτελέσματα όταν πραγματοποιείται 12 εβδομάδες μετά την πρώτη). Παρόλα αυτά, ενώ παρόμοια αποτελεσματικότητα δείχνει να υφίσταται και έναντι της βρετανικής μετάλλαξης, δεν δείχνει το εμβόλιο να προστατεύει το ίδιο αποτελεσματικά έναντι της αφρικανικής μετάλλαξης.
Το τελευταίο, κατά σειρά έγκρισης, εμβόλιο είναι αυτό της εταιρείας Johnson & Johnson (Janssen) με όνομα JNJ-78436735 (ή Ad26.COV2.S), που έλαβε έγκριση μέσα στον Μάρτιο και αναμένονται οι πρώτες δόσεις να διανεμηθούν σε ευρωπαϊκό έδαφος μετά τα μέσα Απριλίου. Το εμβόλιο αυτό είναι παρόμοιας σύστασης και σταθερότητας με εκείνο της AstraZeneca, με τη συνολική αποτελεσματικότητά του να αγγίζει το 72%, ενώ η προστασία έναντι σοβαρής νόσου φτάνει το 86%. Παρόμοια αποτελέσματα δείχνει και έναντι των μεταλλάξεων, με μία ελαφρά μείωση στο ποσοστό επιτυχίας για την βρετανική μετάλλαξη. Σημαντικό πλεονέκτημα είναι ότι πρόκειται για μονοδοσικό εμβόλιο, γεγονός ελπιδοφόρο για μια πιο άμεση και γρήγορη ανοσοποίηση του πληθυσμού.
Σχετικά με τις ανεπιθύμητες ενέργειες των εμβολίων, εμφανίζονται ήπιες και παροδικές τις πρώτες 3 μέρες μετά την χορήγηση και διαφαίνεται να είναι αυξημένες μετά τη δεύτερη δόση, γεγονός που δικαιολογείται και από την εντονότερη ανοσολογική απόκριση. Σε ηλικίες άνω των 60 ετών εμφανίζονται λιγότερες αντιδράσεις υπερευαισθησίας. Γενικά έχουν αναφερθεί τοπικές ανεπιθύμητες ενέργειες που εκδηλώνονται με πόνο, ερυθρότητα και διόγκωση λεμφαδένων, αλλά και συστηματικές με αίσθημα κόπωσης, μυαλγίες, κεφαλαλγίες, κατατονία, ρίγος και εμπύρετα συμπτώματα. Σχετικά με το εμβόλιο της Johnson & Johnson δείχνει να εμφανίζει πιο ήπια συμπτώματα τα οποία εξαφανίζονται σε διάστημα το πολύ δύο ημερών. Το εμβόλιο της AstraZeneca δείχνει να εμφανίζει μειωμένη όρεξη και κοιλιακό πόνο σε μικρότερη όμως συχνότητα ενώ έχουν αναφερθεί και σοβαρά συμπτώματα διάχυτης ενδοαγγειακής πήξης και θρομβοεμβολής. Για το συγκεκριμένο ζήτημα η Επιτροπή Ασφάλειας του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Φαρμάκων εξέδωσε ανακοίνωση στις 7 Απριλίου αναφέροντας ότι βρέθηκε πιθανή συσχέτιση θρομβώσεων με χαμηλό αριθμό αιμοπεταλίων με το εμβόλιο της AstraZeneca, οι οποίες αποτελούν πολύ σπάνιες ανεπιθύμητες ενέργειες του εν λόγω εμβολίου. Θα ακολουθήσουν νέες μελέτες προκειμένου να αποφασισθούν περαιτέρω ενέργειες αν κριθεί απαραίτητο. Παράλληλα, νεότερα άτομα και ειδικά γυναίκες ηλικίας κάτω των 60 ετών, χρειάζεται να είναι ενημερωμένα για ανάλογα συμπτώματα που μπορεί να εκδηλωθούν όπως δυσκολία στην αναπνοή, πόνο στο στήθος και το στομάχι, οίδημα κάτω άκρων, στίγματα δέρματος και εγκεφαλικής δυσλειτουργίας, όπως θολή όραση, έντονη κεφαλαλγία, τα οποία θα πρέπει να έρθουν σε επικοινωνία με τον προσωπικό τους γιατρό. Σχετικά με τις αντενδείξεις των εμβολίων αυτών, περιλαμβάνουν περιπτώσεις ατόμων που έχουν εμφανίσει σοβαρή αλλεργία σε κάποιο από τα συστατικά του εμβολίου καθώς και άτομα με ενεργή νόσο είτε από την COVID-19 είτε άλλη λοίμωξη με οξεία συμπτώματα. Αντίθετα, για άτομα ανοσοκατεσταλμένα ή με ιστορικό υπερευαισθησίας στο ανοσοποιητικό, καθώς και για εγκύους δεν υπάρχει κάποια αντένδειξη.
Με τα μέχρι τώρα δεδομένα, η αποτελεσματικότητα και τα οφέλη των διαθέσιμων εμβολίων, υπερτερούν τις ως σήμερα καταγεγραμμένες ανεπιθύμητες ενέργειες, προσφέροντας μείωση στη διασπορά του ιού, των νοσηλειών και ίσως και της μεταδοτικότητας του ιού. Παρά τις δικαιολογημένες ανησυχίες σχετικά με την ασφάλεια των εμβολίων, θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι η άρνηση στον εμβολιασμό αφήνει ακάλυπτους τους πολίτες, είτε ως μεμονωμένα άτομα είτε συνολικά ως κοινωνία, από την ίδια τη νόσο με τις σοβαρότερες επιπτώσεις της, συγκριτικά με την πιθανότητα ανεπιθύμητης ενέργειας του εμβολίου. Παράλληλα, και η επιστημονική κοινότητα οφείλει να διερευνά κάθε πιθανή επιπλοκή και να ενημερώνει τις αρχές και το κοινό.
Κλείνοντας, πρέπει να αναφερθεί ότι στην παρούσα φάση οι μαζικοί εμβολιασμοί φαίνεται ότι είναι ο τρόπος που θα δώσει διέξοδο από την υγειονομική κρίση ή τουλάχιστον θα οδηγήσει σε βελτίωση των συνθηκών και μερική έστω επιστροφή στην κανονικότητα μέχρι το επιθυμητό κρίσιμο ποσοστό εμβολιασμού του πλυθυσμού που θα επιφέρει τη συνολική ανοσία. Το παράδειγμα του Ισραήλ δείχνει τον δρόμο με την αποτελεσματικότητα σε πραγματικές συνθήκες να ξεπερνά το 90% επτά μέρες μετά τη δεύτερη δόση των εμβολίων, ενώ η μείωση της μέσης ηλικίας νοσηλευομένων δείχνει τη θετική επίδραση που έχει η σχεδόν καθολική εμβολιαστική κάλυψη του πληθυσμού άνω των 60 ετών, περιορίζοντας μέσω του μαζικού εμβολιασμού τόσο την πιθανότητα μεταλλάξεων του ιού όσο και τις διαφοροποιήσεις στην αποτελεσματικότητα που αυτές συνεπάγονται.
Δρ Παναγιώτης Θεοδόσης-Νόμπελος, MSc, PhD, Φαρμακοποιός, Λέκτορας του Τμήματος Φαρμακευτικής του Πανεπιστημίου Frederick
Δρ Χαράλαμπος Τριάντης, MSc, PhD, Φαρμακοποιός, Επίκουρος Καθηγητής και Αντιπρόεδρος του Τμήματος Φαρμακευτικής του Πανεπιστημίου Frederick
