Η σύγχρονη πολιτική πραγματικότητα της Κυπριακής Δημοκρατίας χαρακτηρίζεται από μια βαθιά δομική κρίση, η οποία υπερβαίνει τα όρια της απλής εκλογικής μεταβλητότητας και κινδυνεύει να εισχωρήσει στον πυρήνα της δημοκρατικής νομιμοποίησης. Ο παρατηρούμενος πολιτικός διαμερισμός, με την ταυτόχρονη εμφάνιση και ενίσχυση νέων πολιτικών σχηματισμών, αποτελεί ένδειξη μιας ευρύτερης κρίσης του πολιτικού συστήματος που απαιτεί πιο θεωρητική προσέγγιση.
Ο Γιούργκεν Χάμπερμας, στο έργο του για τη δημοκρατική νομιμοποίηση, υπογραμμίζει ότι η πολιτική εξουσία αντλεί τη νομιμότητά της από την ικανότητα των πολιτικών θεσμών να διαμεσολαβούν ανάμεσα στη δημόσια σφαίρα και το πολιτικό σύστημα. Στην κυπριακή περίπτωση, τόσο η διακυβέρνηση Χριστόφια όσο και εκείνη του Ν. Αναστασιάδη (για διαφορετικούς λόγους η καθεμία) αποτέλεσαν καταλυτικά γεγονότα που αποκάλυψαν τη δομική αδυναμία των παραδοσιακών πολιτικών δυνάμεων να ανταποκριθούν στις προσδοκίες της κοινωνίας. Η αδυναμία αυτή επέφερε κρίση εμπιστοσύνης που υπερέβη τα κομματικά ή ιδεολογικά όρια και επηρέασε τη συνολική αξιοπιστία του πολιτικού συστήματος.
Εξίσου αποκαλυπτική είναι η θεωρητική ανάλυση του Καρλ Σμιτ περί πολιτικής αντιπροσώπευσης, η οποία προσφέρει σημαντικά στοιχεία για την κατανόηση της σύγχρονης κυπριακής κρίσης. Κατά τον Σμιτ, η αντιπροσώπευση δεν αποτελεί απλώς μηχανισμό μεταφοράς της λαϊκής βούλησης, αλλά διαδικασία παραγωγής πολιτικής ενότητας. Όταν αυτή η διαδικασία αποτυγχάνει, όπως συνέβη στην Κύπρο με τη σταδιακή αποξένωση των πολιτών από τα παραδοσιακά κόμματα, δημιουργείται πολιτικό κενό που επιδιώκουν να καλύψουν τα νέα κόμματα και σχηματισμοί. Παραδείγματος χάρη, το ΕΛΑΜ αντιπροσωπεύει μια τέτοια απόπειρα αναδιαμόρφωσης του πολιτικού χάρτη της δεξιάς, εκμεταλλευόμενο τη δυσαρέσκεια τμημάτων της συντηρητικής παράταξης. Το λάθος του ΔΗΣΥ, βέβαια, δεν ήταν μόνο ότι επέτρεψε τη δημιουργία πολιτικού κενού, αλλά κυρίως ότι δεν είχε τη διορατικότητα να αντιληφθεί πως η ακροδεξιά διαχρονικά παρουσίαζε τάσεις ριζοσπαστικοποίησης. Αντιστρόφως ανάλογη είναι και η αδυναμία του ΑΚΕΛ να αρθρώσει αποφασιστικό λόγο ανάληψης κυβερνητικής ευθύνης, εξαντλώντας τη ρητορική του σε επίπεδο ακτιβισμού και διαμαρτυρίας. Η πολιτική διαχείριση του ΑΚΕΛ δημιουργεί μεγάλο χώρο ανάπτυξης κομμάτων με αυθεντικό καταγγελτικό ρόλο, τα οποία διαθέτουν μεν συγκεκριμένη ατζέντα, στερούνται όμως μηχανισμών παραγωγής πολιτικής ενότητας.
Ο σύγχρονος πολιτικός κατακερματισμός στην Κύπρο μπορεί να ερμηνευθεί επιπλέον μέσα από την οπτική της «ρευστής νεωτερικότητας» του Ζίγκμουντ Μπάουμαν. Η ρευστή νεωτερικότητα χαρακτηρίζεται από την αστάθεια των κοινωνικών δομών, τη ρευστότητα των ταυτοτήτων και την κρίση των παραδοσιακών θεσμών. Στην Κύπρο, αυτό εκδηλώνεται μέσω της απαξίωσης των ιστορικών πολιτικών οργανισμών και της αναζήτησης νέων μορφών πολιτικής έκφρασης. Το κίνημα «Άλμα» του Οδυσσέα Μιχαηλίδη ή το Volt Κύπρου αντιπροσωπεύουν αυτή τη νέα πολιτική ρευστότητα, προσφέροντας μια μεταϊδεολογική προσέγγιση που υπόσχεται να υπερβεί τις παραδοσιακές πολιτικές διαιρέσεις.
Η γκραμσιανή θεωρία της ηγεμονίας προσφέρει επίσης κρίσιμες αναλυτικές οπτικές. Σύμφωνα με τον Αντόνιο Γκράμσι, η ηγεμονία δεν βασίζεται αποκλειστικά στη βία ή στον εξαναγκασμό, αλλά στην ικανότητα της κυρίαρχης τάξης να πείσει για τη νομιμότητα της κυριαρχίας της. Στην Κύπρο, η κρίση ηγεμονίας εκδηλώνεται μέσω της αδυναμίας τόσο του ΔΗΣΥ όσο και του ΑΚΕΛ να διατηρήσουν σταθερή την ιδεολογική τους συνοχή και να προσφέρουν πειστικές απαντήσεις στα σύγχρονα προβλήματα. Ο ΔΗΣΥ, παρά την ηγεμονική του θέση στο πολιτικό σύστημα, αντιμετωπίζει σοβαρές εσωτερικές διχόνοιες ανάμεσα στη Λαϊκή Δεξιά, τις φιλελεύθερες τάσεις και τις ακροδεξιές ροπές στελεχών του, ενώ το ΑΚΕΛ βιώνει εσωτερική ένταση μεταξύ της παραδοσιακής κυπριακής Αριστεράς και των αναγκαιοτήτων διεύρυνσης που καλύπτονταν παλαιότερα από τις Νέες Δυνάμεις και τώρα από την Κοινωνική Συμμαχία.
Η πολιτική «κατάτμηση» στην Κύπρο δεν αποτελεί απλώς επιφαινόμενο της εκλογικής δυναμικής, αλλά αντανακλά βαθύτερες μεταβολές στη δομή της πολιτικής. Οι παλαιότερες πολιτικές διαφοροποιήσεις υφίστανται διάβρωση υπό την πίεση των πραγματικά νέων κοινωνικών αναγκών. Τα παραδοσιακά κόμματα επιδεικνύουν πολιτική βραδύτητα στην αφομοίωση αυτών των νέων πραγματικοτήτων στις ιδεολογικές τους κατασκευές, δημιουργώντας έτσι χώρο για την εμφάνιση νέων πολιτικών φορέων.
Έτσι, η κρίση του πολιτικού συστήματος επιτείνεται και το πολιτικό προσωπικό ενσαρκώνει την αδυναμία να προχωρήσει σε ουσιαστική εσωτερική ανανέωση. Το ΑΚΕΛ παρουσιάζεται ως κόμμα δέσμιο παρωχημένων ιδεολογικών σχημάτων που δεν ανταποκρίνονται στις ανάγκες μιας σύγχρονης κοινωνίας. Αντίστοιχα, ο ΔΗΣΥ αδυνατεί να συνθέσει τις διαφορετικές τάσεις που τον συγκροτούν σε συνεκτική πολιτική πρόταση, ικανή να απευθύνεται στο σύνολο των ψηφοφόρων του και, κατ’ επέκταση, στην κοινωνία. Αντιθέτως, υιοθετεί πρακτικές εκείνων που θα όφειλε να αντιμάχεται.
Συμπερασματικά, ο διαμελισμός του πολιτικού σώματος της Κύπρου εμφανίζεται ως αποτέλεσμα της αποτυχίας των πολιτικών δυνάμεων να προσαρμοστούν στις απαιτήσεις μιας μεταβαλλόμενης εποχής. Η άνοδος νέων σχηματισμών, παρά τις διαφορετικές ιδεολογικές τους αφετηρίες, αντανακλά την κοινή ανάγκη για αυθεντική αντιπροσώπευση.
Ο δρ Ευάγγελος Κωνσταντέλος είναι ειδικός επιστήμονας Ηθικής και Δεοντολογίας στο Ευρωπαϊκό Πανεπιστήμιο Κύπρου.
