Kathimerini.com.cy
Της ΜΑΡΙΖΑΣ ΛΑΜΠΙΡΗ*
Η παχυσαρκία είναι μια πολυπαραγοντική χρόνια νόσος που μειώνει την ποιότητα και το προσδόκιμο ζωής. Παγκοσμίως, η παιδική παχυσαρκία έχει γίνει ένα πανδημικό πρόβλημα υγείας που προκαλεί πολλές επιπλοκές που παρουσιάζονται συχνά ήδη στην παιδική ηλικία, συμπεριλαμβανομένων καρδιαγγειακών παθήσεων, καθώς και μεταβολικών, αναπνευστικών, γαστρεντερικών και μυοσκελετικών διαταραχών. Επιπρόσθετα, τα παχύσαρκα παιδιά βιώνουν συχνά άγχος και ψυχοκοινωνικά συμπτώματα, όπως διαταραχές της διάθεσης, άγχος, προκαταλήψεις και χαμηλή αυτοεκτίμηση. Σύμφωνα με επιδημιολογικά δεδομένα παγκόσμιας μελέτης (2019), τα παχύσαρκα παιδιά στην ηλικιακή ομάδα κάτω των 5 ετών ήταν 40 εκατομμύρια, ενώ ο σχετικός επιπολασμός για την ηλικιακή ομάδα μεταξύ 5-19 ετών ήταν πάνω από 340 εκατομμύρια παιδιά. Ποια είναι τα δεδομένα για την Κύπρο και την Ελλάδα;
Τα επιδημιολογικά δεδομένα της παχυσαρκίας στην παιδική και εφηβική ηλικία είναι ιδιαίτερα ανησυχητικά. Σύμφωνα με τα πρόσφατα επιδημιολογικά δεδομένα, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας αναφέρει ότι περίπου 37 εκατομμύρια παιδιών ηλικίας κάτω των 5 ετών ήταν υπέρβαρα μέχρι και το 2022. Αν και παλαιότερα, η υπερβαρότητα και η παχυσαρκία εθεωρούντο πρόβλημα των αναπτυγμένων χωρών, τα δεδομένα δείχνουν ότι η αύξηση του δείκτη μάζας σώματος στα παιδιά είναι σε μεγαλύτερη έξαρση στις χώρες χαμηλού έως μεσαίου οικονομικού εισοδήματος.
Για το ηλικιακό εύρος 5-19 ετών, περισσότερο από 390 εκατομμύρια παιδιών και εφήβων ήταν υπέρβαρα μέχρι και το 2022. Ο επιπολασμός της υπερβαρότητας και της παχυσαρκίας σε παιδιά και εφήβους 5-19 ετών έχει αυξηθεί δραματικά από 8% (1990) στο 20% (2022). Με βάση τις τάσεις δεδομένων για την περίοδο 2000-2016 και υποθέτοντας ότι δεν υπάρχουν παρεμβάσεις, ο επιπολασμός και ο αριθμός των παιδιών και εφήβων ηλικίας 5-19 ετών με υπερβαρότητα ή παχυσαρκία προβλέπεται να αυξηθεί από πάνω από 430 εκατομμύρια (22% του παγκόσμιου πληθυσμού αυτής της ηλικιακής ομάδας) στα 770 εκατομμύρια (39%) έως το 2035. Δυστυχώς, τόσο η Ελλάδα όσο και η Κύπρος αντιμετωπίζουν τεράστιο πρόβλημα αύξησης του βάρους σώματος στα παιδιά και τους εφήβους. Η Ελλάδα κατέχει μία από τις πρώτες θέσεις στην παχυσαρκία της παιδικής και εφηβικής ηλικίας ανάμεσα στις χώρες της Ευρώπης. Περίπου ένα στα τρία Ελληνόπουλα είναι υπέρβαρο ή παχύσαρκο. Η Κύπρος κατέχει, επίσης, μια από τις πρώτες θέσεις στην παιδική και εφηβική παχυσαρκία με δραματική αύξηση του επιπολασμού από το 2000 έως σήμερα.
Ο επιπολασμός και η σοβαρότητα της παιδικής παχυσαρκίας αυξάνεται δραματικά παγκοσμίως. Για τις αιτίες, τον τρόπο αντιμετώπισης αλλά και τις τελευταίες επιστημονικές εξελίξεις συζητάμε με τον δρα Νικόλα Νικολαΐδη, νέο ακαδημαϊκό μέλος της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κύπρου, με σημαντική πείρα στην έρευνα της παιδικής παχυσαρκίας και του σακχαρώδη διαβήτη.
–Γιατί έχουμε τόσο υψηλό ποσοστό παχυσαρκίας στη χώρα μας;
–Οι λόγοι για τους οποίους έχουμε υψηλά ποσοστά παχυσαρκίας στην παιδική και εφηβική ηλικία είναι πολλοί, αποδεικνύοντας για ακόμη μια φορά την πολυπαραγοντική αιτιολογία της παχυσαρκίας στα παιδιά, τους εφήβους, αλλά και τους ενήλικες. Η εγκατάλειψη της μεσογειακής διατροφής αποτελεί έναν, αν όχι τον κυριότερο λόγο, της εμφάνισης και συντήρησης του προβλήματος. Σχεδόν όλες οι Μεσογειακές χώρες έχουν εγκαταλείψει τον υγιεινό τρόπο διατροφής. Η πλειοψηφία των παιδιών δεν καταναλώνει πρωινό πριν το σχολείο. Οι επιλογές του δεκατιανού στο διάλειμμα των παιδιών περιλαμβάνουν τροφές πλούσιες σε θερμίδες. Στο μεσημεριανό φαγητό λείπει η σαλάτα, ενώ τα όσπρια και τα λαδερά φαγητά έχουν δώσει τη θέση τους στα λιπαρά και τα τηγανητά. Το απογευματινό περιλαμβάνει σχεδόν πάντα την κατανάλωση γλυκών, ενώ το βραδινό θεωρείται εσφαλμένα εκείνο το γεύμα που η κυπριακή οικογένεια θεωρεί ότι πρέπει να είναι λιτό σε θερμίδες (π.χ. δημητριακά ή τοστ). Όλες αυτές οι λανθασμένες απόψεις της σύγχρονης διατροφής έχουν οδηγήσει την κυπριακή κοινωνία στην κατανάλωση υψηλά θερμιδογόνων φαγητών. Εκτός από τη διατροφή, ο σύγχρονος τρόπος ζωής των παιδιών και των εφήβων δεν αφήνει περιθώρια άσκησης, επιδεινώνει τη χρήση οθονών (ιδιαίτερα κατά τις απογευματινές και βραδινές ώρες) και, ταυτόχρονα, διαταράσσει τον ύπνο καθυστερώντας την ώρα κατάκλισης και επιδεινώνοντας την ποιότητα του ύπνου. Σε όλα αυτά, έρχεται να προστεθεί και η εσφαλμένη αντίληψη για τον σωματότυπο των παιδιών και εφήβων από τις προηγούμενες γενιές. Όντως, έχουν δημοσιευθεί μελέτες που δείχνουν ότι οι γονείς θεωρούν υγιή εκείνα τα παιδιά που έχουν περισσότερη κοιλιά, αποτέλεσμα ενδεχομένως των βιωμάτων και των νουθεσιών των προηγούμενων γενιών που έζησαν κακουχίες σε εποχές πολέμου.
–Διαφέρουν τα στοιχεία ανάλογά με το φύλο;
–Αν και τα παλαιότερα στοιχεία έδειχναν υπεροχή στα αγόρια, τα νεότερα στοιχεία δείχνουν ότι το πρόβλημα της παχυσαρκίας στην παιδική και εφηβική ηλικία αφορά εξίσου και τα δύο φύλα.
–Ποιες είναι οι άμεσες και οι μακροχρόνιες επιπτώσεις της παχυσαρκίας στην υγεία των παιδιών και των εφήβων;
–Στο κυτταρικό επίπεδο, η περίσσεια του λιπώδους ιστού αποδίδεται στην αύξηση του αριθμού (υπερπλασία) και του μεγέθους (υπερτροφία) των λιποκυττάρων. Τα πολλά και μεγάλα λιποκύτταρα συνοδεύονται και από κύτταρα φλεγμονής (μακροφάγα) που συντηρούν και διαιωνίζουν μια χρόνια φλεγμονή. Συνεπώς, η παχυσαρκία είναι χρόνια, χαμηλού βαθμού, φλεγμονώδης νόσος και πρέπει να διαγιγνώσκεται και να αντιμετωπίζεται νωρίς. Η φλεγμονή αυτή προκαλεί διαταραχή της ομαλής λειτουργίας του τοιχώματος (ενδοθήλιο) όλων των αγγείων με αποτέλεσμα την αυξημένη αρτηριακή πίεση και την επιβάρυνση της λειτουργίας της καρδιάς, των νεφρών και του εγκεφάλου (νευροφλεγμονή). Επίσης, μπορεί να προκαλέσει διαταραχές στα λιπίδια (αυξημένα τριγλυκερίδια, μείωση της HDL και αύξησης της LDL), αντίσταση στην ινσουλίνη, ακόμη και σακχαρώδη διαβήτη τύπου 2 στους εφήβους. Αν και παλαιότερα θεωρούσαμε ότι ο σακχαρώδης διαβήτης τύπου 2 ήταν νόσος των ενηλίκων, σήμερα βλέπουμε ολοένα και περισσότερους εφήβους να έχουν μεγάλη αντίσταση στην ινσουλίνη και να λαμβάνουν φαρμακευτική αγωγή για να επιτύχουμε καλύτερη γλυκαιμική ρύθμιση. Άλλες επιπλοκές της παχυσαρκίας στην παιδική και εφηβική ηλικία είναι: η συσσώρευση λίπους στο ήπαρ, οι άπνοιες κατά τον ύπνο λόγω συσσώρευσης λίπους στον στοματοφάρυγγα, η καταπόνηση του μυοσκελετικού συστήματος λόγω μεγάλου σωματικού φορτίου, η περιοδοντίτιδα, αλλά και ψυχικές διαταραχές όπως κατάθλιψη, αγχώδης διαταραχή, διαταραγμένη εικόνα σώματος, μείωση της αυτοεκτίμησης και άλλες. Στο σημείο αυτό, πρέπει να τονισθεί ότι τα παιδιά και οι έφηβοι με υπερβαρότητα και παχυσαρκία διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο να γίνουν υπέρβαροι ή παχύσαρκοι και στην ενήλικη ζωή με αποτέλεσμα μεγαλύτερη νοσηρότητα και θνητότητα. Πάντοτε διαχρονικός ο Ιπποκράτης ο Κώος, ο πατέρας της Ιατρικής, που σημείωσε εύστοχα ότι «Οι παχέες σφόδρα κατά φύσιν ταχυθάνατοι γίνονται μάλλον των ισχνών».
–Ποιες είναι οι συναισθηματικές διαταραχές που σχετίζονται με την παιδική παχυσαρκία;
–Τα παιδιά και οι έφηβοι με υπερβαρότητα και παχυσαρκία έχουν πιο συχνά κατάθλιψη, αγχώδεις διαταραχές, χαμηλή αυτοεκτίμηση και γίνονται εύκολα αποδέκτες-θύματα bullying από τον σχολικό ή ευρύτερα κοινωνικό περίγυρο. Όλες αυτές οι καταστάσεις βιώνονται ως χρόνια στρεσογόνα ερεθίσματα από το παιδί και τον έφηβο, με αποτέλεσμα να ενεργοποιείται ένα υψηλά συντηρημένο νευροενδοκρινικό σύστημα, το σύστημα του στρες, και να απελευθερώνεται κορτιζόλη (η ορμόνη του στρες) σε υψηλές συγκεντρώσεις και σε χρόνια βάση. Οι χρονίως υψηλές συγκεντρώσεις της κορτιζόλης είναι ιδιαίτερα επιβλαβείς στον άνθρωπο και συντηρούν την εναπόθεση λιπώδους ιστού στην κοιλιά των παιδιών και των εφήβων, δημιουργώντας κατ’ αυτό τον τρόπο ένα φαύλο κύκλο τον οποίο πρέπει, ως επιστημονική κοινότητα, να τον αναγνωρίσουμε και να τον διακόψουμε.
Τα δεδομένα της βιβλιογραφίας δείχνουν ότι τα προγράμματα αλλαγής του τρόπου ζωής είναι αποτελεσματικά μόνο εάν εφαρμόζονται εντατικά και συνεχώς.
–Είναι εφικτό να αλλάξεις συνήθειες και τι άλλοι τρόποι διαχείρισης της παχυσαρκίας υπάρχουν;
–Συμφωνώ απόλυτα ότι η αποτελεσματικότητα των προγραμμάτων αλλαγής του τρόπου ζωής επηρεάζεται από τη διάρκεια και την εντατικότητα. Όλα τα προγράμματα πρόληψης και αντιμετώπισης της παιδικής και εφηβικής παχυσαρκίας που έχουν εφαρμοσθεί είχαν ημερομηνία λήξης δίνοντας πρόσκαιρα αποτελέσματα. Κατά τη δική μου γνώμη, θεωρώ ότι τα νεότερα προγράμματα πρέπει να εστιάσουν μακροπρόθεσμα στην αλλαγή της νοοτροπίας της κυπριακής κοινωνίας και να εμπλέξουν δυναμικά την οικογένεια, το σχολείο, τις κοινότητες και τους δήμους, την πολιτεία και το κράτος. Η αρμονική και συνεχής συνεργασία όλων των φορέων θα αποδώσει μακροπρόθεσμα καρπούς προκειμένου να διατηρηθεί το βάρος σώματος των παιδιών, εφήβων και ενηλίκων σε φυσιολογικό εύρος για όλη τη ζωή.
–Σε ποιες περιπτώσεις συστήνεται η φαρμακοθεραπεία;
–Η φαρμακοθεραπεία συνιστάται σε εφήβους ηλικίας άνω των 12 ετών και εφόσον πληρούνται συγκεκριμένα κριτήρια, σύμφωνα με τις οδηγίες διεθνώς αναγνωρισμένων επιστημονικών εταιρειών, όπως η Endocrine Society. Αυτό που πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ως κοινωνία είναι ότι η φαρμακοθεραπεία δεν θα λύσει το πρόβλημα της παιδικής και εφηβικής παχυσαρκίας. Υπάρχει εσφαλμένα η εντύπωση ότι εφόσον ο έφηβος ή ο ενήλικας λαμβάνει φάρμακο για την καταπολέμηση της παχυσαρκίας, έχει τη δυνατότητα να καταναλώνει ασύστολα θερμιδογόνα φαγητά, να μην αθλείται, να χρησιμοποιεί τις οθόνες για πολλές ώρες καθημερινά και γενικώς να υιοθετεί τον τρόπο ζωής που τον οδήγησε στην παχυσαρκία. Ακόμη και τα άτομα που λαμβάνουν φαρμακοθεραπεία για μείωση του βάρους σώματος, οφείλουν να εφαρμόζουν ένα υγιεινοδιαιτητικό πρόγραμμα προκειμένου η όποια αποτελεσματικότητα του φαρμάκου να δράσει συνεργικά και να ευοδώσει την απώλεια βάρους. Το μήνυμα που θα ήθελα να περάσει στην κυπριακή κοινωνία είναι ότι η λύση της παιδικής και εφηβικής παχυσαρκίας δεν είναι η φαρμακοθεραπεία πλην εκείνων των περιπτώσεων που θα κρίνει ο θεράπων ιατρός. Η λύση είναι η αλλαγή νοοτροπίας και η υιοθέτηση εφόρου ζωής της υγιεινής διατροφής, της άσκησης, του ποιοτικού ύπνου και του τερματισμού των υπερβολών, όπως η παρατεταμένη χρήση των οθονών.
–Τι γνώμη έχετε για τη βαριατρική χειρουργική;
–Κατά καιρούς, έχουν δημοσιευθεί κατευθυντήριες οδηγίες για τα κριτήρια και την καταλληλότητα παιδιών και εφήβων που θα μπορούσαν να υποβληθούν σε βαριατρική χειρουργική . Η βαριατρική χειρουργική είναι η έσχατη λύση αντιμετώπισης του προβλήματος. Τα βαριατρικά χειρουργεία πρέπει να γίνονται από καλά εκπαιδευμένους συναδέλφους χειρουργούς με μακρά εμπειρία στην αντιμετώπιση τέτοιων περιστατικών στα παιδιά και τους εφήβους. Επίσης, η βαριατρική χειρουργική πρέπει να γίνεται σε ειδικά κέντρα, καθώς η αντιμετώπιση των περιστατικών αυτών απαιτεί τη συνεργασία πολλών άλλων συναδέλφων. Εν κατακλείδι, η βαριατρική χειρουργική υπάρχει στη θεραπευτική φαρέτρα της παιδικής και εφηβικής παχυσαρκίας, αλλά είναι η έσχατη λύση και πρέπει τα περιστατικά αυτά να τα χειρίζονται έμπειρα νυστέρια.
–Ποια είναι η έρευνα με την οποία ασχολείστε και ευελπιστείτε να επιτύχετε;
–Σε συνέχεια της ερευνητικής μου δραστηριότητας στην Α’ Παιδιατρική Κλινική της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, στο Νοσοκομείο Παίδων «Η Αγία Σοφία», σκοπεύω να υλοποιήσω ερευνητικά πρωτόκολλα στην παιδική και εφηβική παχυσαρκία, αλλά και στον σακχαρώδη διαβήτη τύπου 1, με τη χρήση των τεχνολογιών –omics. Χρησιμοποιώντας το δάκρυ ως βιολογικό υλικό, στοχεύω να αποδείξω τον ευεργετικό ρόλο του προγράμματος απώλειας βάρους σώματος στη μείωση της νευροφλεγμονής. Αυτό θα είναι ένα πολύ ηχηρό μήνυμα προς την κυπριακή κοινωνία τονίζοντας τα πολλαπλά οφέλη του υγιεινού τρόπου ζωής.
Ο δρ Νικόλας Νικολαΐδης
Ο Νικόλας Νικολαΐδης είναι απόφοιτος της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Πατρών και διδάκτωρ της Ιατρικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Κατά την εκπόνηση της διδακτορικής του διατριβής, διερεύνησε τους μοριακούς μηχανισμούς των μη γενωμικών δράσεων των γλυκοκορτικοειδών με μεθόδους μοριακής και κυτταρικής βιολογίας στο Εργαστήριο Ενδοκρινολογίας και Μεταβολισμού στο Ίδρυμα Ιατροβιολογικών Ερευνών της Ακαδημίας Αθηνών, υπό την επίβλεψη του Καθηγητή Παιδιατρικής και Παιδιατρικής Ενδοκρινολογίας κυρίου Γεώργιου Χρούσου. Η μεταδιδακτορική έρευνα του κυρίου Νικολαΐδη εστιάστηκε στους μοριακούς μηχανισμούς δράσης του υποδοχέα των γλυκοκορτικοειδών και στους μοριακούς παθογενετικούς μηχανισμούς του Συνδρόμου Πρωτοπαθούς Γενικευμένης Αντίστασης στα Γλυκοκορτικοειδή ή Σύνδρομο «Χρούσος» με αριθμό δημοσιεύσεων σε έγκριτα περιοδικά. Ο κύριος Νικολαΐδης ολοκλήρωσε την ειδικότητα της Παιδιατρικής το 2019 και την εξειδίκευση στην Παιδιατρική Ενδοκρινολογία και Διαβητολογία το 2022 στην Α’ Παιδιατρική Κλινική του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, στο Νοσοκομείο Παίδων «Η Αγία Σοφία».
Από τον Σεπτέμβριο του 2024, ο κύριος Νικολαΐδης είναι επισκέπτης επίκουρος καθηγητής Παιδιατρικής στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Κύπρου. Το ερευνητικό του έργο έχει βραβευθεί από την European Society for Paediatric Endocrinology (ESPE) με Travel Grants και από την Ελληνική Εταιρεία Ενδοκρινολογίας με βραβεία καλύτερης βασικής έρευνας. Επίσης έλαβε το 2020 το European Society for Paediatric Endocrinology (ESPE) Young Investigator Award.
Η Μαρίζα Λαμπίρη είναι επικεφαλής Επικοινωνίας και Δημοσίων Σχέσεων του Πανεπιστημίου Κύπρου.
