Του Γιάννη Ιωάννου
Στην Κύπρο προσκυνάμε παντόφλες κι οστά οσίων εν μέσω πανδημίας. Κι ακούμε συχνά μητροπολίτες, όπως ο Μόρφου, να καταφέρονται –με τυπική ρητορική μίσους– εναντίον ομάδων ανθρώπων. Ιερείς και μοναχοί εμπλέκονται σε περιπτώσεις σεξουαλικής παρενόχλησης. Επιπλέον, ιστορικά, ζούμε σε ένα νησί που ο πρώτος πρόεδρός του υπήρξε ιερωμένος.
Με μια εκκλησία, όπως αυτή της Κύπρου, να διαδραματίζει διαχρονικά πολιτικό ρόλο, να επιβάλλει, σχεδόν πάντοτε, τον υπουργό Παιδείας και να έχει ακόμη και επενδυτικό χαρτοφυλάκιο –εμπλεκόμενη ενίοτε σε σκάνδαλα διαφθοράς. Με αφορμή ένα τραγούδι για τον διαγωνισμό της Eurovision φτάσαμε στο σημείο κάποιος να εισβάλλει στον περίβολο της κρατικής ραδιοτηλεόρασης – μιας κρίσιμης δομής, και να απειλεί. Από την άλλη, το κράτος, η προοδευτική κοινωνία των πολιτών και διάφορες ελίτ συζητούν, εδώ και λίγα χρόνια, για τον σεκουλαρισμό (κοσμικισμό) λες και ο διαχωρισμός κράτους και Εκκλησίας θα μετατρέψει την Κύπρο, το νησί των Αγίων, σε μια άθρησκη μικρογραφία της Γαλλίας. Κοινώς συζητάμε για τον κοσμικισμό με όρους μιας απόλυτης εκκοσμίκευσης, ζητώντας από μια, συντηρητική και μη συμμετοχική κοινωνία, να ταξιδέψει στο διάστημα ενώ δεν έχει κατορθώσει, ακόμη, να ισορροπήσει στις ρόδες ενός ποδηλάτου. Ο Νίτσε, τον 19ο αι, καταδίζακε τον χριστιανισμό ως «πλατωνισμό για τις μάζες». Κυρίως διότι η ιστορική εμπειρία των μονοθεϊστικών θρησκειών στοιχειοθετούσε τη βαθιά πλατωνική αντίληψη του «φιλόσοφουβασιλιά». Εξάλλου τόσο ο Μωυσής όσο και ο Χριστός ή ο Μωάμεθ περιγράφονται στις Γραφές ως «ελέω Θεού» ηγέτες των λαών τους. Στην Κύπρο ο πλατωνισμός αυτός του «φιλόσοφου-βασιλιά» όχι μόνο εφαρμόστηκε στην πράξη λόγω του εθναρχικού ρόλου που διαδραμάτισε η Εκκλησία της Κύπρου στον 20ό αι αλλά και λόγω της διακυβέρνησης Μακαρίου –από τη σύσταση της Κυπριακής Δημοκρατίας το 1960 έως τον θάνατό του, από φυσικά αίτια, το 1977. Δεκαεπτά συναπτά έτη δηλαδή
Σε αντίθεση, ωστόσο, με τα όσα διδάσκει ο Πλάτωνας για το πρότυπο του «φιλόσοφου-βασιλιά», η αληθινή πολιτική εξουσία δεν γίνεται να στηρίζεται ή να πηγάζει από τη φιλοσοφία –αλλά από τον «δήμο». Αυτό απέδειξαν, και αποδεικνύουν στην πράξη, οι δημοκρατίες –είτε πρόκειται για δυτικές, χριστιανικές, είτε ακόμη και για (ορισμένες) ισλαμικές. Η ιστορική εμπειρία καταδεικνύει ακόμη ένα στοιχείο. Πως ο Μωυσής, ο Χριστός και ο Μωάμεθ, αν και άνθρωποι της πρακτικής σοφίας και πολύπειροι στη διαχείριση των υποθέσεων των λαών τους ποτέ, στην ακαδημαϊκή σκέψη του 20ού αι, δεν καταγράφηκαν ή έτυχαν ανάλυσης ως φιλόσοφοι.
Και κάπου εδώ, στην Κύπρο τουλάχιστον, πρέπει να μελετήσουμε κάποτε το τι μας λένε τρεις σπουδαίοι, θρησκευόμενοι, ιδεολόγοι του Μεσαίωνα. Ο ιμάμης αλ Φαράμπι, ένας Άραβας, από το Χαλέπι της Συρίας, ο Μαϊμονίδης, ένας Εβραίος ραββίνος από το Μαρόκο, και ο Θωμάς Ακινάτης, ένας Ναπολιτάνος Δομινικανός ιεροκύρηκας. Οι τρεις αυτοί άνθρωποι συντείνουν σε κάτι κοινό, ενώ έζησαν και δραστηριοποιήθηκαν σε διαφορετικές περιόδους και έχοντας διαφορετικές ομολογίες ως προς την πίστη τους: Εστίασαν στον θρησκευτικό ανθρωπισμό. Προέταξαν δηλαδή τη μετριοπάθεια και τον διάλογο προκειμένου να γεφυρώσουν το χάσμα μεταξύ πίστης και κοσμικισμού, αλλά και τη σύγκρουση που απορρέει από τον θρησκευτικό σεκταρισμό.
Μπορεί με αφορμή ένα τραγούδι που φέρει τον τίτλο «Διάβολος» να ξεσπάσει μια συζήτηση στην κυπριακή δημόσια σφαίρα; Aσφαλώς. Μπορεί ο εκάστοτε αρχιεπίσκοπος Κύπρου να διορίζει τον υπουργό Παιδείας; Η απάντηση, εδώ, είναι πιο πολύπλοκη. Είναι περίπου αντίστοιχη του αν ένας επαγγελματίας οδηγός φορτηγού των 8 τόνων μπορεί να οδηγήσει ένα μέσο άρμα μάχης της Εθνικής Φρουράς.
Μπορεί κάποιος στο όνομα της ομολογίας της πίστης του ή του κοσμικισμού του να διακινεί ρητορική μίσους ή, φευ, να προβεί σε εξτρεμιστικές ενέργειες όπως η βία; Η απάντηση είναι ξεκάθαρα «όχι». Η συζήτηση, συνεπώς, στην Κύπρο πρέπει επιτέλους να στραφεί στο τελευταίο και κρισιμότερο ερώτημα. Διότι μεγαλύτερη ουσία από το δίπολο θρησκευόμενου – άθεου έχει το πώς η κοινωνία, αξιακά, καθορίζει τον δημόσιο διάλογο. Αν η κυπριακή κοινωνία δεν κατορθώσει να ισορροπήσει σε αυτό το κρίσιμο τεστ σεκουλαρισμού τότε είναι καταδικασμένη, αργά ή γρήγορα, να αποτύχει.
Ο αλ Φαράμπι, ο Μαϊμονίδης και ο Ακινάτης δεν διαψεύστηκαν από την Ιστορία. Πολλούς αιώνες αφότου έζησαν και διέδωσαν τις ιδέες τους.
