Το νόμιμο και το ηθικό

Ένας από τους βασικούς λόγους για τους οποίους στις δυτικές κοινωνίες θεωρούμε πως «το ηθικό είναι νόμιμο» αλλά «το νόμιμο δεν είναι, πάντα, ηθικό» είναι ο Εμμάνουελ Καντ (1724-1804). Ο Γερμανός φιλόσοφος, εκ των βασικών διανοητών του Διαφωτισμού, στοιχειοθέτησε ένα τεράστιο εύρος αντιλήψεων για την Ηθική και την κριτική σκέψη με αποκορύφωμα το μνημειώδες έργο για τη «Μεταφυσική των Ηθών» –όπου έθεσε για ολόκληρη τη δυτική φιλοσοφία μερικά από τα διαχρονικότερα ηθικά διλήμματα.

Αυτή η καντιανή αντίληψη περί διυποκειμενικής συνάρτησης καθολικού και ατομικού συμφέροντος αποτελεί μέχρι τις μέρες μας ένα ζωηρό debate κάθε φορά που ενώπιόν μας τίθενται ηθικά ζητήματα ή ζητήματα νομιμότητας σε σχέση με τον δημόσιο βίο και τις πράξεις ή παραλείψεις των εκλεγμένων πολιτικών. Ο Καντ δεν ορίζει μόνο αν κάτι είναι νόμιμο, ηθικό ή και τα δύο, αλλά, σπουδαιότερα, μας διαχωρίζει την κοινή γνώση/αντίληψη περί ηθικότητας από τη φιλοσοφική διάστασή της. Η απόσταση της οποίας, που είναι μεταβατική, μας βοηθά να κατανοήσουμε καλύτερα τόσο την έννοια του ηθικού όσο και αυτήν του νόμιμου –χωρίς απαραίτητα να πρέπει να είμαστε φιλόσοφοι ή άτομα ανώτερης ακαδημαϊκής μόρφωσης.

Στη saga με τους συνταξιούχους συμμετέχοντες σε ένα κυβερνητικό σχήμα, αυτό της προεδρίας της Κ.Δ. υπό τον Νίκο Χριστοδουλίδη, εγείρονται ζητήματα ηθικής. Αλλά και νομικά (και πολιτικά) ζητήματα σε σχέση με το αν οι εν λόγω πρόωρες συντάξεις (εισοδήματα) δηλώθηκαν στο «πόθεν έσχες». Με τη σχετική νομοθεσία να εκκρεμεί, ο πρόεδρος της Δημοκρατίας, παρελκυστικά, αρκέστηκε στο «περί καθαρού ουρανού και αστραπών» πετώντας το μπαλάκι ουσιαστικά στη νομοθετική εξουσία (Βουλή). Ο τρόπος όμως με τον οποίο επέλεξε να διαχειριστεί το εν λόγω ζήτημα είναι βαθιά αντι-καντιανός. Ακριβώς γιατί δεν αναστοχάζεται –πόσω μάλλον όταν προεκλογικά διακήρυττε το νέο κι άφθαρτο– σε ζητήματα κατανόησης της Ηθικής για ένα θέμα που έχει προκύψει, αλλά γιατί κινείται, αμιγώς, στο πεδίο της νομιμότητας. Στο οποίο, ειρήσθω εν παρόδω, δεν υφίσταται καμιά παρανομία, per se. Είναι ο τέλειος ορισμός «του νόμιμου που δεν είναι ηθικό». Η πανηγυρική επιβεβαίωση της σκέψης του Καντ.

Σε προηγούμενη στήλη αναφερθήκαμε στη δημοσιοϋπαλληλική νοοτροπία που συχνά κυριαρχεί στον τρόπο λειτουργίας του κυπριακού κράτους. Ένα άλλο, τεράστιο, πεδίο είναι φυσικά η νομικίστικη νοοτροπία που κυριαρχεί στον τρόπο σκέψης. Και που στα πλαίσια της οποίας όταν δεν παραβιάζεται, ξεκάθαρα, ο Νόμος συχνά επικαλείται προκειμένου –πάλι καντιανά με μια διυποκειμενικότητα– να επικαλύψει το πεδίο της ανηθικότητας, ο μόνος σίγουρος τρόπος: η νομιμότητα. Eδώ ο Καντ θα διαφωνούσε και παραθέτω:

«Η νομοθεσία εκείνη η οποία καθιστά μια πράξη καθήκον και συγχρόνως καθιστά το καθήκον τούτο ελατήριο, είναι ηθική». Και σε αυτό το σημείο θα προσέθετα: Δεν θα έπρεπε η εκτελεστική εξουσία (ο εκάστοτε πρόεδρος, πόσω μάλλον ο κ. Χριστοδουλίδης που προανήγγειλε προεκλογικά το νέο ήθος) να αποποιηθεί, καθηκόντως, ένα νόμιμο ωφέλημα όπως η σύνταξη προκειμένου, ηγούμενη διά του παραδείγματος, να συμπαρασύρει τη νομοθετική εξουσία να το θεσπίσει ως Νόμο του Κράτους; Μια απλή του εντολή προς το Γενικό Λογιστήριο θα έπαιρνε, τίποτε άλλο. Ρητορικό ερώτημα, στην Κύπρο, αλλά ο ορισμός της ηθικής –με την καντιανή της έννοια. Κι ένα ελατήριο/αντανακλαστικό από το οποίο απέχουμε πάρα πολύ στη χώρα μας ακριβώς γιατί η εξουσία, διαχρονικά, στην Κύπρο όταν δεν συμπεριφέρεται σαν μέτριος δημόσιος υπάλληλος ενίοτε συμπεριφέρεται σαν δικηγόρος. Χωρίς να… φακκά πέννα για το νόμιμο και το ηθικό.

Twitter: @JohnPikpas