Στην πρόσφατη επίσκεψή μου στο Μόσταρ της Βοσνίας - Ερζεγοβίνης κάτι άλλαξε μέσα μου. Δεν ήταν η πρώτη φορά που επισκέφθηκα την πόλη, είχα ξανάρθει πριν από δύο χρόνια, όταν αφήσαμε τη 16χρονη κόρη μας Δήμητρα στο σχολείο United World College. Τότε κοιτούσα μπροστά, με αγωνία και συγκίνηση. Σήμερα κοίταξα γύρω. Και είδα κάτι που μου είχε ξεφύγει: νεκροταφεία. Παντού. Σκόρπια μέσα στην πόλη, πλάι στους δρόμους, δίπλα στα σπίτια. Και όλοι οι τάφοι έχουν μία ημερομηνία: 1992. Δεν χρειάζεται να ξέρεις πολλά για να καταλάβεις. Η πόλη κουβαλάει τη μνήμη ενός πολέμου που την έσχισε στα δύο – κυριολεκτικά και συμβολικά. Οι άνθρωποι που ζουν εδώ περπατούν κάθε μέρα δίπλα στους νεκρούς τους. Δεν τους ξέχασαν. Δεν μπορούσαν, ακόμα κι αν ήθελαν.
Η Βοσνία-Ερζεγοβίνη δεν είναι ένα «παράδειγμα προς αποφυγή». Είναι μια υπενθύμιση. Ότι ο εθνικισμός μπορεί να καταπιεί ολόκληρες κοινωνίες. Ότι οι γείτονες μπορούν να στραφούν ο ένας ενάντια στον άλλο. Ότι η αλήθεια μπορεί να διαστραφεί και το έγκλημα να δοξαστεί.
Κι όμως, μετά τον όλεθρο, κάποιοι άνθρωποι πίστεψαν στην Ειρήνη. Πίστεψαν και στη Δικαιοσύνη. Και την κυνήγησαν, με κόπο και κόστος. Οι δίκες της Χάγης δεν ήταν τέλειες. Αλλά υπήρξαν. Για πρώτη φορά μετά τη Νυρεμβέργη, Ευρωπαίοι ηγέτες και στρατιωτικοί καταδικάστηκαν για εγκλήματα πολέμου και γενοκτονία. Ο Ράτκο Μλάντιτς, ο Ράντοβαν Κάρατζιτς, ο Μιλόσεβιτς –άνθρωποι που κραύγαζαν πως προστατεύουν τον λαό τους, ενώ διέπρατταν φρικαλεότητες εις βάρος των άλλων– λογοδότησαν. Αυτό δεν επανόρθωσε τις πληγές. Αλλά άφησε μια παρακαταθήκη, ότι η ατιμωρησία δεν είναι μονόδρομος. Ότι η Ιστορία μπορεί να γράφεται και στα δικαστήρια, όχι μόνο στα πεδία μάχης.
Η Βοσνία-Ερζεγοβίνη δημιουργήθηκε πάνω στα ερείπια ενός πολέμου που αποκάλυψε το πιο σκοτεινό πρόσωπο της Ευρώπης μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Σφαγές, εγκλήματα πολέμου, μαζικοί βιασμοί, εθνοκαθάρσεις και η γενοκτονία της Σρεμπρένιτσα, η πρώτη που αναγνωρίστηκε επίσημα στην Ευρώπη μετά το Ολοκαύτωμα, δεν είναι «παρελθόν», είναι πληγές που δεν έκλεισαν. Το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο της Χάγης, αν και καθυστερημένα, κατέγραψε την αλήθεια και καταδίκασε ενόχους που κάποιοι ακόμη τιμούν ως ήρωες.
Και παρ’ όλα αυτά, σήμερα οι άνθρωποι ζουν ξανά μαζί. Οι πληγές δεν έχουν επουλωθεί –ίσως δεν θα επουλωθούν ποτέ– αλλά δεν αιμορραγούν πια. Η Βοσνία, με όλη της την πολυπλοκότητα και την εύθραυστη ισορροπία, αποδεικνύει ότι ακόμα και μετά την απόλυτη καταστροφή, η ειρήνη μπορεί να χτιστεί. Όχι με λήθη. Με συνείδηση.
Στην Ευρώπη του σήμερα, με τον φρικτό, άδικο πόλεμο στην ηρωική Ουκρανία, με τις σφαγές στη Γάζα, με τον λόγο του μίσους να δυναμώνει παντού, το Μόσταρ δεν είναι μόνο μια πληγή. Είναι μια φλόγα που καίει αθόρυβα. Μια προσευχή για ειρήνη, ειπωμένη μέσα απ’ τα ερείπια. Η ειρήνη δεν είναι δεδομένη. Είναι επιλογή. Καθημερινή. Επίπονη. Αλλά πάντα, πάντα αναγκαία.
