Πολλές φορές μιλάμε για την ανάγκη αλλαγών στην παιδεία και συνήθως εννοούμε την πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση και λιγότερο την τριτοβάθμια. Επίσης, την αλλαγή την εννοούμε ως κάτι που είναι καλό να γίνει (good to have) παρά κάτι απαραίτητο. Επιτρέψετε μου να σημειώσω ότι όπως και στη φύση, έτσι και στα θέματα παιδείας, είτε αλλάζεις, είτε χάνεσαι. Η παιδεία είναι ένα πεδίο αργών αλλαγών. Η παιδεία που έχουμε μας έφερε μέχρις εδώ αλλά τα δεδομένα αλλάζουν συνταρακτικά γρήγορα και οι απαραίτητες αλλαγές, μπορεί να έχουν ορίζοντα το 2030 ή το 2050, αλλά αν δεν ξεκινήσουμε άμεσα, τότε θα χάσουμε τον στόχο. Στο παρόν άρθρο σημειώνω επιγραμματικά, τρεις δυνάμεις αλλαγής, που πρέπει να λάβουμε υπόψη στους σχεδιασμούς μας για την παιδεία, και δη την τριτοβάθμια, για τα επόμενα χρόνια. Οι δυνάμεις αυτές είναι το δημογραφικό ζήτημα, το κλίμα και η τεχνολογία.
Σύμφωνα με τις προβλέψεις των Ηνωμένων Εθνών για το 2050, στην Κύπρο για κάθε ένα άτομο άνω των 65 ετών, θα έχουμε μόλις δύο άτομα μεταξύ των ηλικιών 20-64. Σήμερα η αναλογία αυτή είναι 1:4. Η επίπτωση θα είναι ότι πολύ λιγότεροι Κύπριοι νέοι θα σπουδάσουν στα κυπριακά πανεπιστήμια. Αν θέλουν λοιπόν τα κρατικά πανεπιστήμια να επιβιώσουν θα πρέπει να προσελκύσουν, και για αυτό τον λόγο, διεθνείς φοιτητές/τριες. Η διεθνοποίηση όμως δεν είναι αυτονόητη σε όλους και όλες, ούτε γίνεται αυτόματα ή εύκολα. Ένα πρακτικό βήμα μπροστά είναι η προσφορά αγγλόφωνων προγραμμάτων σπουδών και σε προπτυχιακό επίπεδο. Και από την έγκριση της σχετικής νομοθεσίας μέχρι την έγκριση των σχετικών κανονισμών και την προσφορά των προγραμμάτων, υπάρχει δυστυχώς μεγάλη απόσταση, την οποία πρέπει να ξεκινήσουμε να περπατούμε. Επίσης πρέπει να αντιληφθούμε ότι οι υπόλοιπες χώρες και δη αυτές που στοχεύουμε, βλέπε Κίνα και Ινδία, δεν κάθονται και μας περιμένουν. Ήδη η Κίνα θεωρείται προορισμός για σπουδές ακόμα και για Ευρωπαίους, ενώ η Ινδία επενδύει σοβαρά στην τριτοβάθμια εκπαίδευση και συγκεκριμένα στη μεταλυκειακή επαγγελματική κατάρτιση που ενδιαφέρει πρωτίστως τους εργοδότες.
Σε σχέση με την κλιματική κρίση, γίνεται μεγάλη συζήτηση και προσπάθεια σε παγκόσμιο επίπεδο για περιορισμό της υπερθέρμανσης του πλανήτη κ.λπ. Αυτό επηρεάζει αφενός τα πανεπιστήμια ως προς την έρευνα που γίνεται και την αξιολόγηση των πολιτικών και πρακτικών που ακολουθούνται για να αντιμετωπιστεί η κρίση. Αφετέρου όμως, ανοίγει και το κεφάλαιο και των ιδίων των πανεπιστημίων ως οργανισμών και τι κάνουν τα ίδια, ως πρωτοπόροι που οφείλουν να είναι, για να περιορίσουν τις εκπομπές τους από τις διάφορες δραστηριότητες τους και γενικά πώς κάνουν τα πράγματα διαφορετικά.
Σε σχέση με τη παράδοση της μάθησης, το μοντέλο που επικράτησε όλα αυτά τα χρόνια στα πανεπιστήμια είναι αυτό της μαζικής διά ζώσης συμμετοχής. Το μοντέλο όμως που διαμορφώνεται με την εξέλιξη της τεχνολογίας, ακόμα και πριν από την πανδημία, η οποία όμως το επίσπευσε κάπως, είναι αυτό της μαζικής ψηφιακής μάθησης. Και ενώ γίνεται πολύς λόγος για ψηφιακή, ευέλικτη και μικτή εκπαίδευση, η αλήθεια είναι ότι όλοι αυτοί οι ψηφιακοί πόροι δρουν συμπληρωματικά προς την κυρίαρχη, σύγχρονη, διά ζώσης διδασκαλία. Η τάση όμως ή μάλλον η ανάγκη που σχηματίζεται είναι για το ανάποδο. Μαθήματα σχεδιασμένα εξ αρχής για ψηφιακή παράδοση, η οποία θα συμπληρώνεται από πρόσωπο με πρόσωπο, ανθρώπινη στήριξη.
Βρισκόμαστε ακόμα στην αρχή αλλά, ήδη, το γραπτό κείμενο συνοδεύεται από video, συνδυασμούς πραγματικότητας και εικονικής πραγματικότητας, προσομοιώσεις ακόμα και ολογράμματα. Η ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης με έξυπνα bots ανοίγει τον δρόμο για μαζική, εξατομικευμένη μάθηση, η οποία να συνοδεύεται από εις βάθος ανάλυση δεδομένων κ.ά. Αν αυτά είναι διαθέσιμα στον φοιτητή/τρια, αν το επιθυμεί, τότε η επιλογή θα είναι δική του/της, ως προς το πιο μοντέλο τον/την εξυπηρετεί καλύτερα. Σίγουρα κάποιοι θα πουν ότι τίποτε δεν αντικαθιστά τη φυσική επαφή και έχουν δίκαιο. Δεν μιλάμε για αντικατάσταση όμως αλλά για σοβαρή αλλαγή στα ποσοστά της αλληλοσυμπλήρωσης. Επίσης, κάποια πανεπιστήμια θα στηριχθούν στην εμπειρία της πανεπιστημιούπολης τους (campus experience) ως πρόσθετη αξία και συγκριτικό πλεονέκτημα. Και αυτό σωστό. Αλλά δεν θα μπορέσουν όλα να το κάνουν. Μάλλον θα είναι η μειοψηφία.
Εν κατακλείδι, η ικανότητα των πανεπιστημίων να προσαρμοστούν και να μεταμορφωθούν, αποτελεί κάτι το οποίο πρέπει άμεσα να καλλιεργηθεί και να αναπτυχθεί, ούτως ώστε να είναι σε θέση όχι απλά να επιβιώσουν των αλλαγών, αλλά και να τις διαμορφώσουν σε ένα άκρως ανταγωνιστικό παγκόσμιο περιβάλλον.
Ο κ. Μενέλαος Α. Μενελάου είναι προϊστάμενος Υπηρεσίας Σπουδών και Φοιτητικής Μέριμνας, Πανεπιστήμιο Κύπρου.
