Kathimerini.gr
Τίποτε δεν συγκεντρώνει περισσότερο το μυαλό από την αρρώστια και τον θάνατο. Τίποτε δεν ενεργοποιεί περισσότερο μια κοινωνία από την αγωνία του αφανισμού της – σε πανδημία, πόλεμο ή περιβαλλοντική καταστροφή. Τα αυτονόητα τότε καταρρέουν.
Στην πανδημία, το σώμα, αν και απαρατήρητο σε συνθήκες υγείας, γίνεται αντικείμενο έντονης προσοχής. Οι συνήθειες αποκαλύπτονται ως αυτό που είναι – αναθεωρήσιμες συμβάσεις. Η κοινωνία αποκτά σάρκα και οστά – παύει να είναι αφηρημένη έννοια. Η φυσική επικοινωνία δεν λειτουργεί αυθόρμητα, αλλά προγραμματισμένα – μην χαιρετάς, μην αγκαλιάζεις, μην αγγίζεις. Το κράτος, από ρυθμιστής της συμβίωσης, γίνεται οιονεί δυνάστης – εποπτεύει, ορίζει, ελέγχει, επιτάσσει, απαγορεύει, τιμωρεί. Η ατομική ελευθερία δεν είναι φυσικό δικαίωμα, αλλά κοινωνικά προσδιορίσιμο αγαθό – ασκείται υπό όρους.
Στις πανδημίες κανείς δεν μένει ανεπηρέαστος. Αν και οι φτωχοί και ευάλωτοι υποφέρουν περισσότερο, όλοι είμαστε τελικά στην ίδια βάρκα. Μπορεί οι πλούσιοι της Νέας Υόρκης να αποσύρονται στα εξοχικά τους, να πετάνε με τα ιδιωτικά αεροπλάνα τους και να δημιουργούν μονάδες εντατικής θεραπείας στα σπίτια τους, αλλά το μόνο που καταφέρνουν είναι να μειώσουν την πιθανότητα μόλυνσης. Από τη στιγμή που μολυνθούν, όμως, είναι στην επικράτεια της υπαρξιακής αβεβαιότητας, όπως ο καθένας. Ο ιός δεν κάνει διακρίσεις.
Σε συνθήκες ομαλότητας δεν συνειδητοποιούμε τις κοινωνικές προϋποθέσεις της ύπαρξής μας. Για αφελείς ή ιδιοτελείς νεοφιλελεύθερους, μάλιστα, δεν υπάρχει καν κοινωνία, μόνο άτομα. Στη σοβαρή ασθένεια, όμως, όπως ο ορθολογιστής του Πασκάλ στρέφεται στον Θεό, ακόμη και ο πιο ανάλγητος ατομιστής στρέφεται στον συνάνθρωπό του – και μάλιστα σε αυτόν του οποίου τον ρόλο αντιπαθεί περισσότερο, τον ανώνυμο φορολογούμενο.
Περιγράφοντας το ξέσπασμα της πανούκλας σε μια πόλη της Αλγερίας το 1940, ο Αλμπέρ Καμύ αναδεικνύει, στο κλασικό μυθιστόρημα «Η πανούκλα», την κοινή ανθρώπινη συνθήκη: την υπαρξιακή οδύνη του ανθρώπου (είμαστε όμηροι δυνάμεων που δεν ελέγχουμε) και τη μεταφυσική βάση της αλληλεγγύης. Σε μια υπέροχη ομιλία του το 2012 ο πρόεδρος Ομπάμα είπε: «Αν είσαι επιτυχημένος, κάποιος κάπου σε βοήθησε.
Ενας εξαιρετικός δάσκαλος υπήρξε στη ζωή σου. […] Κάποιος επένδυσε σε δρόμους και γέφυρες. Αν έχεις μια επιχείρηση, δεν την έχτισες εσύ. Κάποιος άλλος την κατέστησε δυνατή».
Η εξάρτησή μας από την κοινωνία δεν είναι ενδεχομενική, αλλά ουσιώδης – ανεξάλειπτη. Ο,τι και να κάνεις για να προστατεύσεις τον εαυτό σου και τους οικείους σου από τον κορωνοϊό (και μπορείς να κάνεις πολλά), δεν θα ωφελήσουν αν δεν κάνει το ίδιο και ο γείτονάς σου. Το δίλημμα του φυλακισμένου σε νέα μορφή: Αν εγώ ξεβολευτώ και αλλάξω συνήθειες, πώς ξέρω ότι θα κάνεις κι εσύ το ίδιο; Φυσικά, το ίδιο σκέφτεσαι κι εσύ για εμένα. Η απειλή της μόλυνσης, όμως, είναι τέτοια, που έχουμε κίνητρα να αλλάξουμε και οι δύο. Αλλά δεν αρκεί.
Τα μηνύματα των ειδικών και των κυβερνήσεων αναδεικνύουν την ηθική μας ευθύνη και, στο μέτρο που μας πείθουν, αλλάζουν τα ατομικά «οφέλη»: να μην σκεφτόμαστε με όρους ατόμου, αλλά με όρους σχέσης.
Μπορεί εγώ να είμαι υγιής, αλλά ο γείτονάς μου αναμένει από εμένα ό,τι εγώ αναμένω από αυτόν – να αλλάξω συνήθειες. Μπορεί να μην ανήκω στην κατηγορία των ευπαθών ομάδων, η 82χρονη καρδιοπαθής μητέρα μου, όμως, ανήκει. Στηρίζομαι εν μέρει στη δική σου υπευθυνότητα για την υγεία της κ.ο.κ. Σχετίζομαι άρα υπάρχω (κυριολεκτικά). Υπάρχουμε όσο κοινωνούμε στο κοινό καλό.
Η πανδημία του κορωνοϊού αλλάζει τα πάντα. Θυμάστε την ομιλία του προέδρου Ρέιγκαν στην τελετή της ορκωμοσίας του το 1981; «Η κυβέρνηση [:το κράτος] δεν είναι η λύση στο πρόβλημα. Η κυβέρνηση είναι το πρόβλημα». Πόσο απλοϊκά ακούγονται αυτά σήμερα! Θυμάστε τις πρόσφατες αντιδράσεις στη Σάμο για την επίταξη; Πόσο αναχρονιστικές φαίνονται σήμερα! Η κυβέρνηση δεσμεύεται να κάνει «ό,τι χρειαστεί». Η συντεταγμένη κοινωνία επιζητεί την «κυβερνητική» (cybernetic) καθοδήγηση – τον πλοηγό που διευθύνει το σκάφος. Δεν αφήνεται στο «αόρατο χέρι» της αγοράς, σε καλοπροαίρετους φιλάνθρωπους ή στην απλή
αυτοοργάνωση.
Η πανδημία είναι ό,τι πλησιέστερο σε πόλεμο, εν καιρώ ειρήνης. Η οικονομία δεν έχει την πρωτοκαθεδρία. Η μάχη για την επιβίωση πρωτεύει. Οι κυβερνήσεις όχι μόνο παίρνουν υπερεξουσίες, αλλά έχουν τη συγκατάθεσή μας γι’ αυτό. Η κρατική ικανότητα (state capacity) μετράει πολύ.
Η μάχη κατά της πανδημίας θα ενισχύσει την «κυβερνητική» λειτουργία του κράτους. Απαιτείται λεπτομερής πληροφόρηση σε πραγματικό χρόνο και αποτελεσματική δράση. Μετά την πανδημία, τα νέα πολιτικά διακυβεύματα θα αφορούν, μεταξύ άλλων, τις μορφές της κρατικής επιτήρησης και παρέμβασης. Η φιλελεύθερη δημοκρατία θα κληθεί να επανορίσει το πώς αντιλαμβάνεται την ελευθερία. Μέχρι να δοκιμασθεί ξανά η τρωτότητά της με την πρώτη μεγάλη περιβαλλοντική καταστροφή.
Η μοίρα κοινή, το μέλλον άδηλο. Χρειαζόμαστε πίστη, ορθολογισμό και αλληλεγγύη.
* Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στα Πανεπιστήμια Κύπρου και Warwick.
