Του ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΧΡΙΣΤΙΑ
Φανταστείτε ένα σώμα χωρίς εγκέφαλο, κάθε μέλος του οποίου συμμετέχει μαζί με όλα τα υπόλοιπα σε μη καθορισμένες διαδικασίες λήψης απόφασης με σκοπό την αντιμετώπιση ενός εξωτερικού κινδύνου. Κάθε μέλος αποτελεί αυτόνομο κέντρο απόφασης, την οποία λαμβάνει με βάση τη μερική γνώση που έχει για την κατάσταση. Η αντίδραση ενός τέτοιου σώματος στον εξωτερικό κίνδυνο εξαρτάται από πολύπλοκους και ακατάληπτους μηχανισμούς σύνθεσης ανταγωνιστικών τάσεων, διαφορετικών νοοτροπιών και ετερογενών βαθμίδων συνεργασίας των μελών. Ο τρόπος αυτός οργάνωσης ονομάζεται «πολυκεντρικότητα». Αυτόν ακολουθεί ο κόσμος μας κατά την αντιμετώπιση της πανδημίας και με αυτόν καλείται να αντιμετωπίσει την επερχόμενη οικονομική κρίση. Είναι το μοντέλο λειτουργίας στο οποίο μας οδηγούν οι οικονομικές και πολιτικές συνθήκες σε περιβάλλον αβεβαιότητας.
Η έννοια της «πολυκεντρικότητας» προτάθηκε από τον Michael Polanyi (1891-1976), «καθολικό πνεύμα» που διέπρεψε τόσο στον χώρο της χημείας όσο και στον χώρο της φιλοσοφίας. Στο βιβλίο του «Η Λογική της ελευθερίας» (1951), έργο που επηρέασε βαθιά τη συγκρότηση της μεταπολεμικής διανόησης, ο Polanyi στρέφεται κατά της ιδέας του «κεντρικού σχεδιασμού». Η κύρια ιδέα που αναπτύσσει είναι ότι οι πολυκεντρικές τάξεις μπορούν να επεξεργαστούν και να αξιοποιήσουν απείρως μεγαλύτερο όγκο πληροφοριών από οποιαδήποτε μονοκεντρική τάξη, όσο συγκροτημένη κι αν είναι. Επιπλέον, στον βαθμό που ενσωματώνουν στη διαδικασία λήψης απόφασης και δράσης τη λανθάνουσα γνώση και πληροφόρηση των πολλαπλών κέντρων τους, τα πολυκεντρικά συστήματα διαθέτουν πληροφορίες που καμία κεντρικά σχεδιασμένη τάξη δεν δύναται να αποκτήσει. Όσο πιο πολύπλοκο είναι ένα πρόβλημα, τόσο μεγαλύτερο είναι το πλεονέκτημα των πολυκεντρικών συστημάτων. Στις υπερπολύπλοκες παγκοσμιοποιημένες κοινωνίες μας, μια κεντρική εξουσία θα έμοιαζε με έναν μονόχειρα μηχανοδηγό αμαξοστοιχίας που για τη λειτουργία της απαιτεί ταυτόχρονη χρήση εκατοντάδων μοχλών. Όσο ισχυρή ή νομικά κατοχυρωμένη κι αν είναι, μια τέτοια εξουσία είναι πρακτικά άχρηστη.
Πώς λειτουργεί όμως ένα πολυκεντρικό σύστημα; Θα ήταν απλουστευτικό να ταυτίσουμε τη λειτουργία του με το «αόρατο χέρι» του laissez-faire. Για τον Polanyi, δεν αρκεί να ικανοποιεί κανείς τις ανάγκες του για να είναι ολοκληρωμένος. Το υποκείμενο που προσπαθεί εγωιστικά να μεγιστοποιήσει τα οφέλη του μετέχοντας στο «σύστημα των αναγκών» βιώνει μια βαθιά απογοήτευση, επειδή δεν έχει κοινωνικό νόημα, αποστολή και αίσθηση των καθηκόντων του. Τα κοινωνικά όντα έχουν ανάγκη να κατανοούν τον κόσμο στον οποίο ζουν και δραστηριοποιούνται, έχουν ανάγκη από έναν πνευματικό προσανατολισμό.
Την ίδια χρονιά με το βιβλίο του Polanyi, o Alfred Schütz (1899-1959) δημοσιεύει ένα από τα πιο σχολιασμένα άρθρα στις κοινωνικές επιστήμες, Κάνοντας μαζί μουσική (1951). Πως είναι δυνατός ο συντονισμός ενός συνόλου μουσικών και οργάνων χωρίς μαέστρο και παρτιτούρα, όπου κανείς δεν γνωρίζει ούτε το μουσικό κομμάτι που θα παιχθεί ούτε τη θέση του μέσα στην ορχήστρα; Είτε πρόκειται για κουαρτέτο εγχόρδων είτε για σύνολο τζαζ, η αρχή είναι η ίδια, λέει ο Schütz. Η μουσική σύνθεση είναι αποτέλεσμα συγχρονισμού στη βάση ενσωματωμένων μοτίβων και συστατικών στοιχείων της μουσικής όπως οι συγχορδίες, η μελωδία, ο ρυθμός.
Στην ελεύθερη τζαζ το μεγάλο πρόβλημα είναι η αλληλουχία των ρόλων. Κυρίαρχο στοιχείο της είναι οι αυτοσχεδιασμοί, ατομικοί ή ομαδικοί, πάνω σε ένα κυρίως μουσικό θέμα. Κάποιοι συνοδεύουν και κάποιος αυτοσχεδιάζει. Διαδοχικά, ο τελευταίος δίνει τη σκυτάλη στον επόμενο, κάνοντας κάποιο σήμα, αλλάζοντας την ένταση ή και τον ρυθμό. Σταδιακά και μέσα από την ιστορική διαδρομή του συγκροτήματος εγκαθίσταται ένας κοινός κώδικας και μια κουλτούρα επικοινωνίας τόσο ανάμεσα στους μουσικούς που το αποτελούν, όσο και ανάμεσα στο συγκρότημα και στο κοινό του. Με αυτό τον τρόπο διαμορφώνονται μουσικές φόρμες και ρεπερτόρια στον κόσμο της τζαζ που διευκολύνουν την αλληλεπίδραση και εκλεπτύνουν το αισθητικό κριτήριο.
Η ίδια πολυκεντρική αρχή διέπει την παγκόσμια κοινωνία. Τα έθνη-κράτη και οι υπερδυνάμεις, οι διεθνείς ομοσπονδίες, συμμαχίες και οργανισμοί, οι πολυεθνικές εταιρίες και οι χρηματοπιστωτικοί οργανισμοί, τα πανεπιστήμια και οι ερευνητικές μονάδες αποτελούν κέντρα του σύγχρονου πολυκεντρικού συστήματος και συμπεριφέρονται σαν τα μέλη μιας παγκόσμιας ορχήστρας ελεύθερης τζαζ. Συγχρονίζονται γύρω από επείγοντα θέματα όπως η υγεία, η οικονομία, το περιβάλλον, στη βάση μιας κοινής παρακαταθήκης φτιαγμένης από την ιστορική εμπειρία και τον επιστημονικό λόγο. Η ιδέα μιας ηγεμονικής δύναμης που θα συντόνιζε την αντιμετώπιση της πανδημίας ή της οικονομικής κρίσης είναι εξίσου ανεπαρκής όσο και η ιδέα μιας παγκόσμιας κυβέρνησης που θα σχεδίαζε το μέλλον της ανθρωπότητας.
Ό,τι ισχύει για το παγκόσμιο σύστημα ισχύει και για την Ευρωπαϊκή Ένωση. Φοβάμαι ότι όποιος περιμένει να δει μια ευρωπαϊκή συμφωνική ορχήστρα με μαέστρο το Βερολίνο, το Παρίσι ή ακόμη και τις Βρυξέλες θα απογοητευθεί και θα ασκήσει κριτική που δεν θα του επιτρέψει να παρατηρήσει το στήσιμο της ευρωπαϊκής τζαζ μπάντας. Είτε για την Ευρώπη είτε για την παγκόσμια κοινωνία, η συνολική απόδοση του συστήματος βελτιώνεται όσο αυξάνει ο επικοινωνιακός πολιτισμός των διαφορετικών κέντρων, όσο δηλαδή αυτά μοιράζονται την εμπειρία διαχείρισης κρίσεων και μαθαίνουν να παίζουν μαζί μουσική χωρίς μαέστρο και χωρίς παρτιτούρα.
Ο κ. Παναγιώτης Χριστιάς είναι αν. καθηγητής του Πανεπιστημίου Κύπρου και εταίρος ερευνητικών κέντρων των Πανεπιστημίων Λωρραίνης και Στρασβούργου.
