ΚΛΕΙΣΙΜΟ
Loading...
 

Ηθικός φιλελευθερισμός (μέρος δεύτερο)

Του ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΧΡΙΣΤΙΑ

Ο ηθικός φιλελευθερισμός πρυτάνευσε στην ιστορική διαδικασία θεμελίωσης των ευρωπαϊκών εθνών κρατών και έθεσε το ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο στο οποίο εδραιώθηκαν τόσο τα δικαιώματα του ανθρώπου όσο και οι οικονομικές πρακτικές της ελεύθερης αγοράς. Κατά τον μακραίωνο σχηματισμό των εθνικών κρατών της Ευρώπης από τον 11ο έως και τον 17ο αιώνα, οι φεουδαλικοί «οίκοι» μετατράπηκαν σε εθνικά βασίλεια,τα οποία εδραίωσαν τον έλεγχο της επικράτειάς τους μέσα από την ενίσχυση της κεντρικής εξουσίας του μονάρχη και τη δημιουργία ενός πυκνού δικτύου κρατικών υπηρεσιών σε όλη την επικράτεια. Κατά την ίδια περίοδο, το πέρασμα από την οικονομία των οίκων, την «οικιακή οικονομία», στην εθνική οικονομία ήταν η μεγαλύτερη πολιτική πράξη απελευθέρωσης του ατόμου από τον ζυγό του φεουδαλικού καθεστώτος. Καθόλου τυχαίο δεν είναι το γεγονός ότι ο Άνταμ Σμιθ δημοσίευσε στα 1776 την περίφημη «Έρευνα για τη φύση και τα αίτια του πλούτου των εθνών». Η ενσωμάτωση των παραγωγών, αγροτών και εργατών, στο εθνικό σώμα επέτρεψε στην ουσία τη μετατροπή τους από δουλοπάροικους στους οίκους των ευγενών σε ελεύθερους πολίτες του έθνους-κράτους. Κανένα ενδιάμεσο σώμα ανάμεσα στο κράτος και τον λαό δεν ήταν πλέον ανεκτό κάτω από την κρατική αρχή. Αυτό εκφράστηκε με την αρχή σύμφωνα με την οποία μόνο το κράτος είχε δικαίωμα να επιβάλει φόρους.


Το έθνος έγινε σύμβολο αυτής της απελευθέρωσης και μόνο στο όνομά του ήταν πλέον ανεκτή η μοναρχία. Ανεκτή έως ότου είτε μέσω επαναστάσεων, όπως στη Γαλλία, είτε μέσω μεταρρυθμίσεων, όπως στην Αγγλία, επικράτησε ο φιλελεύθερος αστικός κοινοβουλευτισμός και η εξουσία πέρασε στα χέρια των αντιπροσώπων του έθνους. Το έθνος και η μέριμνα της κρατικής μηχανής για την προώθηση της εθνικής οικονομίας στην ουσία συνέβαλαν στην απελευθέρωση τόσο των πολιτών όσο και των παραγωγικών δυνάμεων. Για τον λόγο αυτό, η αστική τάξη συνέδεσε άρρηκτα την επικράτησή της με τη δημιουργία εθνικών κρατών. Για παράδειγμα, η απελευθέρωση της Ιταλίας και της Ελλάδος κατά τον 19ο αιώνα στηρίχθηκε στην εθνική ιδεολογία που διαδόθηκε από μυστικές εταιρείες, όπως οι Καρμπονάροι και οι Φιλικοί, των οποίων τα μέλη ήταν κυρίως αστοί, έμποροι και ελεύθεροι επαγγελματίες. Η εθνική μορφή της ελεύθερης Ελλάδας και της «μίας και αδιαίρετης» Ιταλίας έβαλε τέλος στην υποδούλωση των δυο λαών από την οθωμανική και την αυστριακή αυτοκρατορία, αντίστοιχα.
Αν όμως η κρατική μηχανή προώθησε την εθνική οικονομία, πώς προέκυψε ο οικονομικός φιλελευθερισμός του laissez faire; Δεν θα ήταν πιο συνεπές να περάσουμε σε έναν κεντρικό σχεδιασμό της οικονομίας «σοσιαλιστικού» τύπου;

Η άγραφη ιστορία παραδίδει το εξής περιστατικό ωςεπινόηση της αρχής της φιλελεύθερης οικονομίας, του περίφημου laissezfaire. Όταν ο Ζαν Μπατίστ Κολμπέρ(1619-1683), ο πανίσχυρος πρωθυπουργός του Λουδοβίκου του 14ου (1638-1715), στο απόγειο της οικονομικής και στρατιωτικής ισχύος της Γαλλίας, κάλεσε τους αντιπροσώπους του εμπορίου για να τους ρωτήσει τι μπορεί να κάνει γι’αυτούς, ο πιο τολμηρός και ο λιγότερο κόλακας έμπορος, ο Λεζάντρ, του απάντησε: «Αφήστε μας να δράσουμε» (laissez-nousfaire). Το περιστατικό αυτό περιγράφουν τόσο ο D’Αrgenson, σε μια επιστολή του το 1751, όσο και ο Τυργκό, ο μεγαλύτερος Γάλλος κλασικός οικονομολόγος, σε ένα έργο του το 1759. Ο έμπορος Λεζάντρ καλούσε το πανίσχυρο κράτος του Κολμπέρ να πάψει να παρεμβαίνει προκειμένου να αφήσει την εμπορική τάξη να κάνει ό,τι αυτή γνώριζε καλύτερα από οποιαδήποτε κρατική υπηρεσία: να παράγει τον πλούτο από τον οποίο πλούτιζαν τόσο η γαλλική κοινωνία όσο και το γαλλικό κράτος.


Ο Μισέλ Φουκώ, στις παραδόσεις του στο Κολλέγιο της Γαλλίας κατά την ακαδημαϊκή χρονιά 1978-1979, ανέλυσε το κομβικό αυτό σημείο για τη φιλελεύθερη κυβερνητική νοοτροπία ως πέρασμα από τη «σκοπιμότητα του κράτους» (raisond’État) στη «σκοπιμότητα του λιγότερου κράτους» (raisondumoindre État). Με άλλα λόγια, το φιλελεύθερο κράτος θυσιάζει την κρατική εξουσία για την άνθηση της εθνικής οικονομίας, ενώ το ολοκληρωτικό κράτος θυσιάζει την εθνική οικονομία στον βωμό της κρατικής εξουσίας. Η ισχύς του φιλελεύθερου κράτους έγκειται στην ικανότητά του να μην παρεμβαίνει ενδυναμώνοντας έτσι την κοινωνία των πολιτών. Με τον τρόπο αυτό γίνεται ισχυρότερο. Ο καταμερισμός της εργασίας, η επιδίωξη του ατομικού συμφέροντος και η ελευθερία του εμπορίου, αρχές που βρίσκονται στη βάση του οικονομικού φιλελευθερισμού του Τυργκό και του Άνταμ Σμιθ, είναι σύμφυτες με τις ατομικές ελευθερίες και τα ανθρώπινα δικαιώματα που διέπουν τη φιλελεύθερη κοινωνία. Το φιλελεύθερο κράτος ευημερεί όχι εις βάρος αλλά μέσω της ευημερίας των πολιτών του.


Με ποιον τρόπο όμως τα δικαιώματα και οι ατομικές ελευθερίες συμβάλλουν στην ενδυνάμωση της εθνικής οικονομίας; Αυτό συμβαίνει γιατί στην ουσία όποιος εκχωρεί ένα δικαίωμα την ίδια στιγμή επιβάλλει μια αντίστοιχη υποχρέωση. Το δικαίωμα του παραγωγού στο έργο του συνεπάγεται την υποχρέωση ενός τρίτου να λάβει την έγκρισή του για να το απολαύσει, καταβάλλοντας το τίμημα. Το κράτος καλείται έτσι να περιφρουρήσει όχι μόνο την υλική ιδιοκτησία αλλά και την ελευθερία της σκέψης και της έκφρασης, αφού από τις δυο αυτές δραστηριότητεςπροκύπτουν πνευματικά αγαθά και υπηρεσίες που απευθύνονται στην κοινωνία των πολιτών. Ταυτόχρονα κανείς δεν έχει υποχρέωση να πληρώσει για κάτι το οποίο δεν απολαμβάνει έμμεσα ή άμεσα. Χωρίς ατομικά δικαιώματα εγγυημένα από το κράτος δεν μπορεί να υπάρξει υποχρέωση πληρωμής ούτε οικονομική συναλλαγή.

Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η ανάπτυξη του ελεύθερου εμπορίου προϋποθέτει το κράτος δικαίου και τα ατομικά δικαιώματα. Μάλιστα, το φιλελεύθερο κράτος καλείται να προστατεύσει και τους δυνητικούς παραγωγούς, όσους δηλαδή θα ήταν σε θέση να δημιουργήσουν κοινωνικό πλούτο εάν για παράδειγμα είχαν τη δυνατότητα να σπουδάσουν ή εάν είχαν εργασία. Τα κοινωνικά δικαιώματα, όπως το δικαίωμα στην παιδεία, στην υγεία και στην κοινωνική ασφάλιση, εξασφαλίζουν όχι μόνο την παραγωγή αλλά και τη δυνατότητα παραγωγής, καθώς εξασφαλίζουν στους παραγωγούς τις αναγκαίες συνθήκες για εργασία και δημιουργία.

Ο κ. Παναγιώτης Χριστιάς είναι αν. καθηγητής του Πανεπιστημίου Κύπρου και εταίρος του ερευνητικού κέντρου «Ευρωπαϊκές Δυναμικές» του Πανεπιστημίου του Στρασβούργου.

ΣΧΕΤΙΚΑ TAGS
Ευρώπη  | 

Προσωπικότητες στην ''Κ'': Τελευταία Ενημέρωση

X