Σύμφωνα με την κοινή αντίληψη, γράφει ο φιλόσοφος Μορίς Μερλώ-Ποντύ, βλέπουμε τα πράγματα καθαυτά, τον κόσμο όπως είναι. Αν, όμως, αναρωτηθούμε ποιοι είμαστε «εμείς» που βλέπουμε, τι σημαίνει «βλέπουμε», και τι είναι ο «κόσμος», μπαίνουμε σε έναν «λαβύρινθο δυσκολιών και αντιφάσεων».
Ο Σαίξπηρ δραματοποιεί έξοχα τις επιστημολογικές δυσκολίες μας στον «Οθέλλο». Ο μαύρος στρατηγός της Βενετίας Οθέλλος παντρεύεται κρυφά τη νεαρή Δυσδαιμόνα, κόρη γερουσιαστή. Ο χαμηλόβαθμος αξιωματικός Ιάγος, η προσωποίηση της υστεροβουλίας, παραπλανά τον Οθέλλο, υποβάλλοντάς του τη σκέψη ότι η Δυσδαιμόνα τον απατά. Ο Οθέλλος κυριεύεται από παθολογική ζήλια. Ωστόσο, για να πεισθεί, ζητάει από τον Ιάγο να του προσκομίσει «οπτική απόδειξη» («ocular proof»). Σε έναν ανατριχιαστικά χειριστικό διάλογο, ο Ιάγος αφηγείται στον Οθέλλο χαλκευμένα περιστατικά που ενοχοποιούν τη Δυσδαιμόνα. Καταλήγει λέγοντας ότι έχει δει τον φερόμενο εραστή της να σκουπίζει τα γένια του με το μαντήλι που της είχε χαρίσει ο Οθέλλος. Η σκηνή αυτή, υπαινίσσεται, συνιστά απόδειξη της απιστίας της. Το μαντήλι, όμως, δεν αποδεικνύει από μόνο του κάτι. Ο Οθέλλος βιάζεται να το εκλάβει ως τεκμήριο απιστίας, καθότι, έχοντας ήδη αποσαρθρωθεί συναισθηματικά, έχασε την ικανότητα να σκέπτεται ορθολογικά. Πίστεψε αυτό που είχε ήδη αρχίσει να πιστεύει: το μαντήλι επιβεβαίωσε την αναδυόμενη αντίληψή του για την απιστία της Δυσδαιμόνας.
Το μαντήλι δεν είναι ουδέτερο αντικείμενο. Εχει τη δική του ιστορικότητα (π.χ. δώρο του Οθέλλου στη Δυσδαιμόνα), είναι, δηλαδή, περιβεβλημένο με νόημα. Ο Οθέλλος δεν είναι ουδέτερος επεξεργαστής πληροφοριών, αλλά φορέας νοήματος και προ-καταλήψεων (προ-σχηματισμένων αντιλήψεων). Νομίζει ότι έλαβε την απόδειξη που ζήτησε, μη έχοντας αντιληφθεί ότι η χειραγωγημένη συναισθηματική κατάστασή του, έχει θολώσει την κρίση του.
Εν ολίγοις, τα εμπειρικά ευρήματα, από μόνα τους, δεν αρκούν για να σχηματίσουμε έγκυρη γνώση, καθότι είναι δεκτικά διαφόρων ερμηνειών. Η συναγωγή έγκυρης γνώσης προϋποθέτει το κατάλληλο συναισθηματικό, γνωσιακό και θεσμικό υπόβαθρο (δηλαδή: ψυχραιμία, αμεροληψία, στοχαστικότητα, εμπιστοσύνη), το οποίο μας επιτρέπει να σκεφτούμε ορθολογικά. Πρόκειται για δύσκολο επίτευγμα.
Νομίζει κανείς ότι ο κυβερνητικός εκπρόσωπος κ. Μαρινάκης δεν θα ερμήνευε τους εμπειρικούς ισχυρισμούς του πορίσματος Καρώνη για τη δημιουργία της πυρόσφαιρας, μετά την πρωτοφανή σιδηροδρομική σύγκρουση στα Τέμπη, όπως συμφέρει την κυβερνητική πλευρά; Αντιστοίχως, πιστεύει κανείς ότι η κ. Κωνσταντοπούλου, ο κ. Βελόπουλος, και συγγενείς θυμάτων και δικηγόροι τους, θα πείθονταν από το πόρισμα Καρώνη;
Δεδομένου ότι τα επιστημονικά συμπεράσματα σπανίως παρέχουν ακλόνητη βεβαιότητα, η ερμηνεία τους απηχεί τις προ-καταλήψεις των αποδεκτών τους. Οι συστοιχίσεις με διαφορετικά πορίσματα, αναφορικά με τα αίτια της πυρόσφαιρας, δεν γίνονται αμερόληπτα, με γνώμονα ορθολογικά κριτήρια, αλλά στη βάση ήδη σχηματισμένων αντιλήψεων και/ή συμφερόντων, σε ένα παίγνιο ισχύος. Η κυβερνητική πλευρά λ.χ. αποδέχεται το πόρισμα Καρώνη (ναι, τα έλαια σιλικόνης μπορούν, σε ειδικές συνθήκες, να δημιουργήσουν πυρόσφαιρα), ενώ η αντιπολιτευτική προβάλλει το αντίθετο πόρισμα του καθηγητή Κωνσταντόπουλου (όχι, η πυρόσφαιρα δεν μπορεί να αποδοθεί στα έλαια σιλικόνης).
Σε ένα άμετρα συγκρουσιακό περιβάλλον, η επιστημονική τεκμηρίωση, ιδιαίτερα όταν είναι ασαφής, πιθανολογική ή αντιφατική, μετατρέπεται σε ρητορικό εργαλείο, όχι σε αντικείμενο ορθολογικού διαλόγου. Σαν τον Οθέλλο, οι άμεσα εμπλεκόμενοι προσχηματικά αναζητούν τεκμήρια – «γνωρίζουν» ήδη την αλήθεια. Επιλεκτικά χρησιμοποιούμενα, τα εμπειρικά τεκμήρια, δεν αποδεικνύουν – επιβεβαιώνουν προϋπάρχουσες πεποιθήσεις. Αν, μάλιστα, δεν είναι αρεστά, αμφισβητούνται, απαξιώνοντας τον αντίστοιχο συλλογισμό.
Το πόρισμα Καρώνη, λ.χ., μπορείς να το διαβάσεις όπως θέλεις, δηλαδή αυτο-επιβεβαιωτικά. Προσφέρεται, δε, για τέτοια χρήση καθότι η συλλογιστική του είναι, αναπόφευκτα, απαγωγική (abductive): αναζητεί την πιο εύλογη εξήγηση για ένα παρατηρηθέν φαινόμενο (την πυρόσφαιρα). Οι απαγωγικοί συλλογισμοί δεν παρέχουν βεβαιότητα· είναι μαχητοί, εξού και η ερμηνευτική πολλαπλότητα που δυνητικά τους συνοδεύει, ιδιαίτερα σε ένα συγκρουσιακό περιβάλλον.
Αν θες να οικειοποιηθείς το πόρισμα Καρώνη, μιλάς όπως ο κ. Μαρινάκης: «ο καθηγητής Καρώνης αποκλείει το παράνομο φορτίο». Ο κ. Καρώνης, όμως, δεν αποκλείει τίποτε· δεν εκφράζεται κατηγορηματικά αλλά συγκρατημένα – ενδεχομενικά-πιθανολογικά. Βασιζόμενος λ.χ. στα αρμοδίως διαθέσιμα δεδομένα, αποφαίνεται ότι «δεν φαίνεται να υπήρχε στην εμπορική αμαξοστοιχία φορτίο με πτητικό υλικό από το οποίο θα μπορούσε να σχηματιστεί […] πύρινη σφαίρα». Αν, αντιθέτως, θες να απαξιώσεις το πόρισμα Καρώνη εγκαλείς τον συγγραφέα του ακριβώς για την «πιθανολόγησή» του («ήξεις αφήξεις», όπως αδαώς λέχθηκε), καθώς και για το γεγονός ότι στηρίχθηκε καθοριστικά σε δεδομένα υπηρεσιών της Αστυνομίας. Εν ολίγοις, αν δεν σε ενδιαφέρει η αλήθεια εστιάζεις εκεί που σε συμφέρει, ανάλογα με τις προ-καταλήψεις σου. Δεν υπάρχουν πρακτικοί συλλογισμοί απαλλαγμένοι από παραδοχές. Ο γιατρός, ο αστυνομικός, ο δικαστής, ο επιχειρηματίας, ο πραγματογνώμονας δεν κρίνουν με βάση μαθηματικά αξιώματα αλλά εύλογες, και εγγενώς μαχητές, παρατηρήσεις και παραδοχές. Όταν, όμως, η μαχητότητα εκφυλίζεται σε τοξικότητα, ακυρώνεται η ορθολογική συζήτηση. Η συναγωγή έγκυρης γνώσης απαιτεί στοιχειώδη εμπιστοσύνη σε κοινά αποδεκτές παραδοχές. Όσο δεν εμπιστευόμαστε τους θεσμούς, καθότι τους θεωρούμε χειραγωγούμενους, θα αμφισβητούμε τις γνωματεύσεις τους, οι οποίες συνιστούν παραδοχές των επιμέρους συλλογισμών μας, αδυνατώντας, συνεπώς, να συν-εννοηθούμε ορθολογικά. Στο μέτρο που δεν μετέχουμε στον «κοινό λόγο» αδυνατούμε να εκφέρουμε «ορθό λόγο». Αυτό γίνεται σήμερα.
Ο κ. Χαρίδημος Τσούκας είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και αντεπιστέλλον μέλος της Κυπριακής Ακαδημίας Επιστημών, Γραμμάτων και Τεχνών.
