Κι όμως! Αλλότρια νοήματα προσπάθησαν να δώσουν στον αγώνα του ελληνικού λαού για ελευθερία, και με σχήματα αλλότρια προσπάθησαν να ντύσουν τον ελεύθερό του βίο, εκείνοι που αυτο-διορίστηκαν παιδαγωγοί του, και πριν αλλά και ύστερα απ’ την απελευθέρωσή του.
Λέγοντας παιδαγωγούς του ελληνικού λαού δεν εννοώ βέβαια άλλους, παρά τους Έλληνες λόγιους, που στην εποχή ιδίως του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, και με την κατά τα άλλα άγια διάθεση να δώσουν «πνευματικό» υπόβαθρο στον προετοιμαζόμενο αγώνα του για ελευθερία, στράφηκαν, αντί να γυρίσουν στις ρίζες τουελληνικού λαού, στα ευρωπαϊκά πράγματα. Έτσι άρχισε η πολύχρονη περιπλάνηση του Ελληνισμού στα στείρα χώματα των, ξένων προς τη φύση του, ιδεών του Διαφωτισμού, και η απαλλοτρίωση απ’ την ορθόδοξη ελληνική παράδοση της προσωπικής εμπειρικής θεώρησης του κόσμου, με πιο άμεση και ψηλαφητή επίπτωση, την αδυναμία του, για 200 τώρα χρόνια, να ζήσει σταθερό πολιτικό βίο.
Για να είναι κανένας δίκαιος, θα πρέπει βέβαια να παραδεχτεί πως στρεφόμενοι στα ευρωπαϊκά πράγματα, οι λόγιοι του έθνους, νόμιζαν ότι στρέφονταν στις ρίζες του Ελληνισμού. Έκαναν όμως σ’ αυτό δύο λάθη που ήταν βασικά.
Πρώτα, διότι το διαβόητο πνεύμα της Ευρώπης, και εκείνο της Αναγέννησης πρώτα, και εκείνο του Διαφωτισμού ύστερα, είναι μεν το πνεύμα της Αρχαίας Ελλάδας που, εκ πρώτης όψεως, το «διαμόρφωσε», με μία όμως ουσιώδη διαφορά: Πως εκείνο που διαμόρφωσε (όχι δημιούργησε) την Αναγέννηση και το Διαφωτισμό είναι ό,τι οι Ευρωπαίοι φαντάστηκαν ότι είναι το ελληνικό πνεύμα! Και λέω φαντάστηκαν διότι ένας λαός, ή αν θέλετε μια ομάδα λαών, με εντελώς αλλιώτικη από τους Έλληνες πνευματική συγκρότηση, αλλά και διαφορετικές συνεπώς πολιτισμικές κατευθύνσεις, είναι φυσικό να οδηγήσει εκείνα τα «ξένα» στοιχεία του ελληνικού πολιτισμού στα δικά του μέτρα. Έτσι αυτό που έλεγαν οι Ευρωπαίοι αναγέννηση Αρχαίου Ελληνικού πνεύματος και το καυχιόνταν, δεν ήταν άλλο παρά τροπή του ευρωπαϊκού πνεύματος σε νέες αξίες ιστορικά επιβεβλημένες, που δημιούργησαν ένα πολιτισμό μορφολογικά όμοιο, όσο ήταν δυνατόν, με εκείνον του αρχαίου πνεύματος (Αυτό με άκρα επιείκεια και συγκαταβατικά βεβαίως...).
Μια εξήγηση του νοήματος της τελευταίας παραγράφου είναι νομίζω απαραίτητη. Αλλιώτικα κινδυνεύει να φανεί προκλητική, ιδίως για τους Έλληνες. Οι νέες αξίες στις οποίες έγινε η στροφή του ευρωπαϊκού πνεύματος, επιβεβλημένες άλλωστε από το ιστορικό «πλήρωμα» του χρόνου, μέσα στον οποίο ανακυκλώνεται το ανθρώπινο πνεύμα, ήταν οι αξίες του «ανθρωπισμού», ή για να χρησιμοποιήσουμε αισθητικούς-φιλοσοφικούς ορισμούς πιο ακριβείς, ήταν οι αξίες του ανθρωποκεντρικά τοποθετημένου απέναντι στα έσχατα προβλήματα της ζωής, ανθρώπινου πνεύματος. Αξίες δηλαδή που είναι διαλεκτικά αντίθετες, απ’ εκείνες του θεοκεντρικά τοποθετημένου απέναντι στα ίδια προβλήματα ανθρώπινου πνεύματος. Υποστηρίζοντας την άποψη αυτή, ξεκινώ από τη θέση ότι Θεοκρατία και Ανθρωποκρατία, είναι οι βασικές συμβολικές μορφές που παίρνουν στον νου του ανθρώπου τα έσχατα προβλήματα της ζωής –ο Κόσμος, ο Θεός, ο Άνθρωπος– και ότι θεοκεντρική και ανθρωποκεντρική «στάση» του ανθρώπινου πνεύματος, είναι οι δύο βασικές καταστάσεις, στις οποίες περιοδικά μεταπίπτει το ανθρώπινο πνεύμα, μέσα στον ιστορικό χρόνο. Η διαδικασία ως να μεταπέσει το ανθρώπινο πνεύμα απ’ τη μια κατάσταση στην άλλη, δημιουργεί τις διάφορες φάσεις του Πολιτισμού.
Αν λοιπόν το ευρωπαϊκό πνεύμα οδηγήθηκε γύρω στον ΙΕ΄αιώνα, στις ανθρωπιστικές αξίες, αυτό δεν οφείλεται βέβαια στην «ανακάλυψη των αρχαίων Ελλήνων». Τις κινήσεις του πνεύματος δεν τις προκαλούν οι πολιτισμοί άλλων εποχών, όσο μεγάλοι κι αν είναι. Οι κινήσεις αυτές είναι αιώνια φαινόμενα, και καθορίζονται από τη φύση της ανθρώπινης ψυχής, που βρίσκεται σ’ ένα ασταμάτητο γίγνεσθαι. Εκείνο που μπορούν οι μεγάλοι πολιτισμοί να προσφέρουν σε άλλες εποχές μεταγενέστερες είναι να τις παιδαγωγήσουν στο ν’ αποκρυσταλλώσουν τις ιδέες τους, όταν βρεθούν στην ίδια εσχατολογική κατάσταση, ακριβέστερα φάση, μαζί τους.
Έτσι, όταν το ευρωπαϊκό πνεύμα, μέσα στην πορεία του οδηγήθηκε στη στάση της ανθρωποκεντρικής θεώρησης των εσχάτων προβλημάτων της ζωής, «ανακάλυψε» και την ομοιοτροπία του με το πνεύμα της Αρχαίας Ελλάδας. Τότε θαύμασε την αξία της και την αποδέχτηκε παιδαγωγό του. Κι αν σταματούσε ώς εκεί, θα ήταν υγιής ή πορεία του ευρωπαϊκού πνεύματος. Όμως δεν σταμάτησε!
Ο κ. Χάρης Φεραίος είναι αρχιτέκτονας και διδάκτορας του ΕΜΠ.
