ΚΛΕΙΣΙΜΟ
Loading...
 

Η δύναμη της αρνητικής εμπειρίας

Του ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΧΡΙΣΤΙΑ

Το 2020 έχει αφήσει ανεξίτηλο το σημάδι του στην ιστορία των ανθρώπινων πραγμάτων, όχι επειδή γνώρισε για πολλοστή φορά πανδημία με εκατομμύρια νεκρούς. Από αυτή την άποψη, η πανδημία αυτή είναι μάλλον από τις λιγότερο οδυνηρές στην ανθρώπινη ιστορία. Η συγκεκριμένη εμπειρία είναι σημαντική γιατί οργανώθηκε ένα είδος παγκόσμιου κράτους, με τη μορφή μιας παγκόσμιας τζαζ ορχήστρας, και αντιστάθηκε στη θνητή μοίρα του ανθρώπου. Το 2020 είναι η χρονιά που τα κράτη έκλεισαν συνειδητά τις οικονομίες τους για να προστατεύσουν τον πληθυσμό τους. Το έθνος κράτος της μοντέρνας εποχής έχει δομηθεί με άξονα την οργάνωση της εύρυθμης λειτουργίας της εθνικής οικονομίας. Μέσα από την παγκοσμιοποίηση, την εφαρμογή δηλαδή σε πλανητική κλίμακα ενός ενιαίου χρηματο-οικονομικού και χρηματιστηριακού κώδικα συμπεριφοράς, η ανθρωπότητα ολόκληρη έχει χτιστεί, από την εποχή Κλίντον και για 30 περίπου χρόνια, ως «πλανητικό χωριό» πάνω στο πεδίο της οικονομίας.

Πιο κοντά σε εμάς τους Ευρωπαίους, το ευρωπαϊκό όραμα και η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση έχουν στηριχτεί για 70 περίπου χρόνια στην ανάπτυξη των εθνικών ευρωπαϊκών οικονομιών και την ένωσή τους σε μια ενιαία ευρωπαϊκή διακυβέρνηση μέσω του ενιαίου ευρωπαϊκού νομίσματος. Συνεπώς, σε μεγάλο βαθμό πριν από την πανδημία, τόσο το παγκόσμιο όσο και το ευρωπαϊκό πνεύμα είχαν ταυτιστεί με την οικονομία. Έτσι, όταν η ανθρωπότητα θυσίαζε την οικονομική παραγωγή και ανάπτυξη για να προστατεύσει όσο το δυνατόν περισσότερες ανθρώπινες ζωές ήταν σαν να αποσυνδεόταν η ίδια από το σημαντικότερο κομμάτι του εαυτού της. Πράγματι, το 2020, η επιστροφή της βιοπολιτικής μέσα από την επιβολή μέτρων περιορισμού της οικονομικής ελευθερίας με σκοπό τη διαχείριση της υγείας των πληθυσμών μόνο ως άρνηση της οικονομίας μπορούσε να νοηθεί. Αντίθετα, κατά τη διάρκεια της πρώιμης νεωτερικότητας και της βιομηχανικής επανάστασης, από τον 16ο έως και τον 19ο αιώνα, η βιοπολιτική ήταν συνώνυμη με την οικονομία. Ο διχασμός αυτός της ψυχής του σύγχρονου ανθρώπου αποτελεί μια αυθεντική ιστορική αρνητική εμπειρία.

Η πλανητική αυτή εμπειρία δεν μπορεί να μην αποτελέσει σταθμό στον δρόμο προς την αυτοσυνείδηση του ανθρώπινου πνεύματος. Όπως έξοχα έχει αναλύσει ο Χέγκελ στην «Φαινομενολογία του Πνεύματος» (1807), ή αλλιώς «επιστήμη της εμπειρίας της συνείδησης», όπως αναφερόταν στον αρχικό τίτλο του έργου, μόνο μέσα από την ιστορική εμπειρία μπορεί να κατανοήσει ο άνθρωπος τον εαυτό του. Πιο συγκεκριμένα, το γνώθι σ’ αυτόν περνάει μέσα από το βίωμα της «αρνητικής εμπειρίας», αφού μόνο μέσα από την άρνηση του εαυτού μας μπορεί το πνεύμα μας να προοδεύσει. Ο πόνος, η θλίψη, η συντριβή, η απόγνωση, η οργή, με άλλα λόγια η διαίρεση του εαυτού μας και η ριζική αμφισβήτηση αυτού που μας συγκροτούσε ως υποκείμενα στην ιστορία γίνονται φορείς αυτογνωσίας και προόδου. «Η ολότητα, στην πιο ζωντανή μορφή της, μπορεί να προκύψει μόνο μετά από την αποκατάσταση του πιο βαθέος διχασμού», έγραφε ο Χέγκελ. Η ολότητα της οικονομίας, του τρόπου δηλαδή με τον οποίο ο άνθρωπος κατανοούσε τον εαυτό του ως homo economicus, κατέρρευσε μπροστά στην συνειδητοποίηση της ίδιας της θνητότητας. Όπως ο έφηβος «αρνείται» το παιδί μέσα του για να ενηλικιωθεί, έτσι και η άρνηση της οικονομίας οδηγεί σε ένα πιο ολοκληρωμένο πράττειν. Αν αναρωτιόμαστε γιατί η εφηβική ηλικία είναι η πιο δύσκολη, η απάντηση είναι απλή. Η ενηλικίωση αποτελεί μια τραγική εμπειρία διχασμού του εαυτού μας. Μόνο ο προσανατολισμός της κοινωνικής πράξης του εφήβου στο ιστορικό του περιβάλλον μπορεί να τον βγάλει από την τραγική του κατάσταση, αποκαθιστώντας την ενότητα των διάσπαρτων μερών του. Ποιοι όμως είναι οι τομείς του ανθρώπινου πράττειν που θα καταφέρουν να αποκαταστήσουν τη χαμένη πλέον πλανητική ολότητα;

Αδιαμφισβήτητα δύο είναι οι κύριοι άξονες της συλλογικής ανθρώπινης δράσης, οι οποίοι αναδεικνύονται μέσα από την οδύνη της πανδημίας που βιώνουμε. Αρκεί να αναλογισθούμε πού προσβλέπει η ανθρωπότητα για το τέλος του εφιάλτη και πώς μπορεί να ελαχιστοποιήσει τις πιθανότητες να βιώσει ξανά μια τέτοια κατάσταση. Η παραγωγή εμβολίων για την προφύλαξη από τον κορωνοϊό μέσα σε λιγότερο από δέκα μήνες είναι ένα επιστημονικό επίτευγμα που μας δείχνει ότι τα όρια των δυνατοτήτων της επιστήμης διαρκώς διευρύνονται. Η συλλογική επιστημονική δράση σε παγκόσμιο επίπεδο, η αδιάλειπτη συλλογή και ανταλλαγή των δεδομένων της πανδημίας, η ανάλυση, ο πειραματισμός και η εφαρμογή νέων τεχνικών για την παραγωγή εμβολίων δείχνουν με τον πλέον ξεκάθαρο τρόπο το όφελος της επιστημονικής οργάνωσης και παιδείας. Με τη μεγαλύτερη ενάργεια φάνηκε επίσης ότι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και τηλεργασίας, οργανωμένα σε ένα παγκόσμιο δίκτυο, δεν αποτελούν απλά μέσα ψυχαγωγίας, αλλά μπορούν να λειτουργήσουν ως ζωτικά όργανα της παγκόσμιας εκπαίδευσης και παραγωγής. Η επιστημονική δραστηριότητα χρειάζεται όμως διαρκή προσανατολισμό. Αυτό που απαιτεί η εποχή μας είναι η αποκατάσταση της ενότητάς μας με τη «φύση» μέσα στην οποία ζούμε και η οποία ζει εντός μας. Με άλλα λόγια πρέπει όχι μόνο να θεωρήσουμε την ύπαρξή μας ως αλληλένδετη με όλες τις μορφές ζωής του πλανήτη, αλλά και να δούμε το μέλλον μας ως κοινό με το μέλλον του πλανήτη και των μελλοντικών γενιών που θα τον κατοικήσουν. Μετά και τη νίκη Μπάιντεν στις αμερικανικές εκλογές, φαίνεται πως η οικολογική πολιτική γίνεται συνείδηση των φιλελεύθερων κοινωνιών. Το ορατό τέλος της πανδημικής κρίσης εγκαινιάζει μια εποχή ολιστικής οικολογικής νοοτροπίας πρωτίστως στην καθημερινότητά μας, στο οικογενειακό και αστικό μας περιβάλλον, στην εθνική και ευρωπαϊκή ζωή, στις πλανητικές προοπτικές συνεργασίας για την προστασία του οίκου μας.

Επιστήμη και οικολογία, μέσα από τη διαλεκτική ενότητα μιας οικολογικής επιστήμης ή επιστημονικής οικολογίας, καλούνται να συνθέσουν τη νέα πλανητική πραγματικότητα, να καθοδηγήσουν τη μελλοντική οικονομική πράξη και να επουλώσουν τις πληγές της ανθρωπότητας. Ο χρόνος θα απαλύνει τον πόνο, όπως συνέβη και στις απανωτές επιδημίες γρίπης κατά τον 20ό αιώνα. Η λήθη είναι από τις πλέον χρήσιμες ικανότητες του ανθρώπινου πνεύματος. Η ανθρωπότητα δεν θα είναι όμως η ίδια, καθώς ο υλικός και ψυχικός πόνος θα έχει μετουσιωθεί σε εμπειρία του πνεύματος και, όπως γράφει και ο Χέγκελ, «οι πληγές του πνεύματος επουλώνονται χωρίς να αφήνουν σημάδια».

 

Ο κ. Παναγιώτης Χριστιάς είναι αν. καθηγητής του Πανεπιστημίου Κύπρου και εταίρος του ερευνητικού κέντρου «Ευρωπαϊκές Δυναμικές» του Πανεπιστημίου του Στρασβούργου.

ΣΧΕΤΙΚΑ TAGS

Προσωπικότητες στην ''Κ'': Τελευταία Ενημέρωση

X