Του ΜΕΝΕΛΑΟΥ ΑΒΡΑΑΜ
Αν προσπαθήσουμε να ξεχωρίσουμε τρεις κύριες δυνάμεις πάνω στις οποίες μπορεί να στηριχτεί ένα κράτος και μια κοινωνία για να ξεπεράσουν μια μεγάλη κρίση, αυτές είναι η επιστήμη, η αλληλεγγύη και η ευθύνη. Και οι τρεις είναι εκ των ων ουκ άνευ. Η επιστήμη επιστρατεύει τη γνώση και την εμπειρία για την αντιμετώπιση του προβλήματος και τροφοδοτεί με αντικειμενική ενημέρωση την πολιτική ηγεσία και την κοινωνία. Είναι στην τελική, η αιχμή του δόρατος στη μάχη για την υπέρβαση της κρίσης. Η αλληλεγγύη είναι αναπόσπαστο στοιχείο της ανθρώπινης ευαισθησίας και ενσυναίσθησης και συνοδεύεται με πρακτικά μέτρα στήριξης προς την κοινωνία ευρύτερα και ιδιαίτερα προς τις ευάλωτες ομάδες του πληθυσμού. Η ευθύνη είναι η λυδία λίθος της ηθικής και καλύπτει όλα τα επίπεδα, θεσμούς και τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας. Καταλυτική είναι η κρατική, η πολιτική, η ευρύτερη κοινωνική και η προσωπική ευθύνη.
Στην περίπτωση της πανδημίας του κορωνοϊού, που σηματοδότησε μια πρωτοφανή παγκόσμια κρίση με αρνητικές οικονομικές, πολιτικές και κοινωνικές παρενέργειες, οι τρεις δυνάμεις αποκτούν οικουμενική διάσταση. Απαιτείται παγκόσμια συνεννόηση των επιστημόνων, παγκόσμια πολιτική και οικονομική αλληλεγγύη μεταξύ των κρατών και παγκόσμια συνείδηση ευθύνης για τη σωτηρία της ανθρωπότητας. Για να υλοποιηθεί, όμως, μιας τέτοιας εμβέλειας σχεδιασμός χρειάζεται έστω και προσωρινά να παραμεριστεί ο αδυσώπητος παγκόσμιος ανταγωνισμός και να εδραιωθεί η παγκόσμια συνεργασία.
Η επιστήμη αποτελούσε μια σύμφυτη δύναμη που ακολουθούσε και τροφοδοτούσε τη διανοητική εξέλιξη του ανθρώπου. Η βιωματική εμπειρία στην πάλη για επιβίωση οδήγησε στην παρατήρηση των φαινομένων στη φύση, στην κοινωνία, στη βιολογία και ψυχολογία του ανθρώπου. Η καταγραφή, η κατανόηση, η ερμηνεία, η επιβεβαίωση ή η διάψευση αντιλήψεων και δεδομένων, η πειραματική επεξεργασία, η γενίκευση και η σύνθεση, συνέβαλαν στο πέρασμα από τον μύθο στον ορθό λόγο. Όλα αυτά, σε συνδυασμό με τη φαντασία, τον ανταγωνισμό, την έφεση προς την καινοτομία και την επιζήτηση της αναγνώρισης της ευφυίας ώθησαν στη μεγάλη ανάπτυξη και εδραίωση της επιστήμης. Παρ’ όλους τους περιορισμούς και τις επιθέσεις από τον κυρίαρχο για αιώνες ιεροεξεταστικό θρησκευτικό σκοταδισμό, με τις απόλυτες αλήθειες, τα στερεότυπα και τις δεισιδαιμονίες, το επιστημονικό πνεύμα με συνθήματα το «Σκέφτομαι, άρα υπάρχω» και το ανατρεπτικό «Πίστευε και μη - ερεύνα» στη θέση του «Πίστευε και μη ερεύνα», αποκαθήλωσε την πνευματική βεβαιότητα και στασιμότητα και άνοιξε καινούργιους δρόμους για την ερμηνεία των φυσικών και κοινωνικών φαινομένων και των ατομικών συμπεριφορών. Η επιστημονική σκέψη συνέβαλε τα μέγιστα στην ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων και έφτασε τον τελευταίο αιώνα σε ασύλληπτα τεχνολογικά επίπεδα. Οι επιστήμες της πληροφορικής και της γενετικής μηχανικής, το διαδίκτυο, η τεχνητή νοημοσύνη, η αποκωδικοποίηση του DNΑ, η επεξεργασία του μικρόκοσμου των γονιδίων, η πυρηνική ιατρική, η κλωνοποίηση, η εξερεύνηση του μακρόκοσμου του σύμπαντος και η προσπάθεια μετοικεσίας σε άλλους εξωγήινους πλανήτες, αυτά και άλλα πολλά, αποδεικνύουν ότι η επιστήμη και η τεχνολογία αποτελούν τις βασικές κινητήριες δυνάμεις της ανθρώπινης εξέλιξης. Απτό παράδειγμα είναι και το γεγονός ότι αυτή τη συγκεκριμένη στιγμή της πανδημικής κρίσης, η ανθρωπότητα στρέφει πρώτιστα το βλέμμα προς την επιστήμη και την τεχνολογία, περιμένοντας με αγωνία την ανακάλυψη του εμβολίου και των φαρμάκων που θα νικήσουν τον κορωνοϊό.
Από μια άλλη σκοπιά, οφείλουμε να αναγνωρίσουμε ότι η επιστήμη και η τεχνολογία δεν έχουν μονάχα θετικό αντίκτυπο και οι ευεργετικές τους συνέπειες δεν έχουν γίνει παγκόσμιο αγαθό. Αυτές οι μεγάλες δυνάμεις από την αρχική τους εμφάνιση ταυτίστηκαν με την ισχύ, την εξουσία και την παγκόσμια κυριαρχία και χρησιμοποιήθηκαν από τους ισχυρούς της γης για την εξασφάλιση κέρδους και εξουσίας και διαιώνιση της κοινωνικής ανισότητας μέσα από ένα σύστημα επιβολής, καταπίεσης και εκμετάλλευσης.
Η αλληλεγγύη είναι μια από τις βασικότερες οικουμενικές και ηθικές αξίες. Είναι δείκτης ανθρωπιάς, άρρηκτα συνδεδεμένος με την αγάπη, τη φιλαλληλία, τη συμπόνια, την ανιδιοτέλεια, τον αλτρουισμό. Είναι αντίθετη του ατομικισμού αλλά και της απάθειας και της αδιαφορίας. Η αλληλεγγύη είναι πολύμορφη και ανάλογα με την περίπτωση εκδηλώνεται ως ηθική, υλική και πρακτική συμπαράσταση σε τοπικό, εθνικό, ευρωπαϊκό και παγκόσμιο επίπεδο. Από τις πιο συγκινητικές εκφάνσεις της αλληλεγγύης είναι η διεθνιστική αλληλεγγύη, η βοήθεια προς λαούς που υποφέρουν από φυσικές καταστροφές, πολέμους, πείνα και θανατηφόρες πανδημίες. Στην περίπτωση του κορωνοϊού είδαμε διάφορες στάσεις κρατών και ανθρώπων με εικόνες διεθνιστικής έμπρακτης αλληλεγγύης προς την Ιταλία, την Ισπανία, την Ελλάδα, είδαμε όμως και εικόνες εγωιστικής συμπεριφοράς από τις ΗΠΑ, το Ισραήλ, ακόμη και από κράτη της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Η ευθύνη είναι και αυτή μια τεράστια αξία. Φαντασθείτε μονάχα την κυριαρχία του αντίθετου- της ανευθυνότητας. Σκεφτείτε ένα ανεύθυνο κράτος, ανεύθυνους πολιτικούς ηγέτες, κόμματα, ΜΜΕ, εργοδότες, εργαζόμενους, εκπαιδευτικούς, επιστήμονες, καλλιτέχνες, αθλητικούς παράγοντες, οικογένεια, ανεύθυνα άτομα. Η ανευθυνότητα γεννά χάος και ασυδοσία και η έλλειψη ανάληψης ευθύνης, ιδιαίτερα από πολιτικά και δημόσια πρόσωπα, αναδεικνύει την ανηθικότητα και το χαμηλό επίπεδο πολιτικού πολιτισμού. Η ευθύνη συνδέεται με την αυτογνωσία, την αιδώ και την αυτοκριτική και θέτει το πάντα καίριο ερώτημα: τι κάνεις εσύ για να βοηθήσεις στην επίλυση του όποιου προβλήματος. Συνήθως, κράτη, λαοί και άτομα, εύκολα φορτώνουν τις ευθύνες στους άλλους και αγνοούν τη δική τους ευθύνη. Ο Καβάφης εντόπισε αυτήν την παθογένεια και τη βροντοφώναξε στα «Τείχη» του: «Α όταν έκτιζαν τα τείχη πώς να μην προσέξω». Ο Καζαντζάκης, πιο επαναστατικός και απαιτητικός στην «Ασκητική» του, μας προτρέπει: «Ν’ αγαπάς την ευθύνη. Να λες: εγώ μονάχος μου έχω χρέος να σώσω τη γης. Αν δεν σωθεί, εγώ θα φταίω».
Επιστήμη, Αλληλεγγύη, Ευθύνη. Τρεις δυνάμεις του καλού. Τρεις πυλώνες του Ορθολογισμού, του Ανθρωπισμού και του Διεθνισμού. Ας μην τις αφήσουμε ποτέ ξανά να φύγουν...
Ο κ. Μενέλαος Αβραάμ είναι δρ Φιλοσοφίας.
rodo@primehome.com
