ΚΛΕΙΣΙΜΟ
Loading...
 

Γιατί τώρα: χρόνος, τραύμα και κυβερνοχώρος

Του ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΧΡΙΣΤΙΑ

Η κοινωνική μας σχέση με τον χρόνο βρίσκεται στο επίκεντρο της κατανόησης αποτρόπαιων πράξεων σαν κι αυτές που φέρνει στην επιφάνεια το κίνημα #metoo. Σεξουαλικές επιθέσεις, ανάρμοστες συμπεριφορές, ηθικοί εκβιασμοί περασμένων ετών ή και δεκαετιών, που θα πίστευε κανείς ότι πλέον έχουν θαφτεί για πάντα, έρχονται στο προσκήνιο με τόση ένταση και πάθος που θα έλεγε κανείς ότι όχι μόνο δεν έχουν ξεθωριάσει με τα χρόνια, αλλά αντίθετα διατηρούνται πιο έντονες και ζωντανές από ποτέ.

Όχι μόνο ο πόνος των θυμάτων δεν έχει καταλαγιάσει, αλλά με την πάροδο του χρόνου έχει γίνει οξύτερος. Σε αντίθεση με τα απλά γεγονότα, τα ψυχικά τραύματα και οποιαδήποτε άλλη ανάμνηση συνδέεται με αυτά δεν υπακούουν στους κανόνες του γραμμικού χρόνου και στην αντίστοιχη ψυχική μετάφρασή του, τη λήθη. Καθώς τα τραύματα αυτά ξεχύνονται μέσα από τις γλαφυρές αφηγήσεις στα κοινωνικά δίκτυα, η απόσταση ανάμεσα στο παρόν και το τραυματικό γεγονός καταργείται. Μοιάζει ο χρόνος να μην έχει πλέον διαστάσεις, αφού όλοι μας βιώνουμε μια κατάσταση υπερμνησίας εντός μιας μηχανής κοινωνικής διασύνδεσης που καταγράφει τα πάντα και τα προβάλλει διαρκώς σαν σε οθόνη κινηματογράφου. Ποια είναι, όμως, η κρυφή σχέση της ψυχής με τον χρόνο;

Το μεγαλύτερο μάθημα που μας δίδαξε ο Σίγκμουντ Φρόιντ είναι ότι το ασυνείδητο δεν γνωρίζει χρόνο. Παρελθόν, παρόν και μέλλον συμπλέκονται σε μια ονειρική κατάσταση αχρονίας όπου όλα τα βιώματα, από την παιδική μέχρι την τρίτη ηλικία, εγγράφονται στην ψυχή μας ερήμην του ενσυνείδητου εγώ μας και συνεχίζουν να μας αγγίζουν και να μας προκαλούν πόνο ή ευχαρίστηση. Οι τραυματικές εμπειρίες δεν ανήκουν στο παρελθόν αλλά σε ένα διαρκές παρόν που δεν μπορεί ποτέ να ξεπεραστεί χρονικά αλλά μόνο ηθικά. Ο χρόνος από μόνος του δεν επιφέρει ποτέ τη λήθη και την πολυπόθητη γαλήνη της ψυχής. Ακόμη και αν το τραύμα «απωθηθεί» στο ασυνείδητο δεν ξεχνιέται ποτέ αλλά επιστρέφει διαρκώς ως απωθημένο να στοιχειώσει το σώμα, την ομιλία, τα όνειρα. Απαιτεί, με τον τρόπο που αριστοτεχνικά περιγράφει ο Φρόιντ, αποκατάσταση. Η θεραπευτική δύναμη της ψυχανάλυσης έγκειται στην ιδιότητα του τραύματος να ακυρώνει τον χρόνο και να διατηρεί πάντα την παροντική του διάσταση. Έτσι, μέσω της διαδικασίας της ανάλυσης, ο αναλυόμενος μπορεί να επιστρέψει στη στιγμή του τραύματος για να αποκαταστήσει τη βλάβη που έχει προκαλέσει το απωθημένο.

Ο κυβερνοχώρος δρα ως μια ονειρική μηχανή της συλλογικής μας ψυχής. Αποτελεί μια υπερμνημονική μηχανή κατάργησης του χρόνου μέσω της αιώνιας επαναφοράς του παρελθόντος στο παρόν και της αέναης προβολής του στο μέλλον. Αφενός, επιτρέπει τη θεραπευτική πρακτική, επιτρέποντας στο θύμα να επιστρέψει στον τόπο του τραύματος, να το συνειδητοποιήσει, να το οριοθετήσει και να το αντιμετωπίσει από θέση ισχύος. Αφετέρου, στον βαθμό που τίποτε δεν λησμονιέται, απαγορεύει την παραγραφή και λήθη του όποιου αδικήματος, όσο παλαιό και αν είναι, σε όποια εποχή και αν αυτό διαπράχθηκε. Κανένα καταφύγιο λοιπόν για τους εγκληματίες, καμία ανάπαυλα σε όσους έβλεπαν την ατιμωρησία ως δικαίωση των αποτρόπαιων πράξεών τους. Το παρελθόν τους προβάλλεται και θα προβάλλεται αιώνια μπροστά στα μάτια τους, όπως και στα μάτια όλων. Γιατί αν ο εκφοβισμός ή η κακοποίηση έγιναν στα κρυφά από θρασύδειλα υποκείμενα που πόνταραν στην αδυναμία του θύματος να μιλήσει, η επιστροφή στα γεγονότα μέσω του κυβερνοχώρου παίρνει θεαματικές διαστάσεις, φωτίζοντας και τις πλέον αθέατες πλευρές των υποθέσεων αυτών.

Ολόκληρος ο κόσμος μπορεί να δει και να ακούσει τα ίδια τα γεγονότα, να γίνει μάρτυρας και κατήγορος. Από πολλές απόψεις οι πρακτικές και οι στρατηγικές των θυμάτων και των ομάδων που στηρίζουν τα θύματα, όπως το κίνημα #metoo, θυμίζουν την αρχαία ρωμαϊκή πρακτική της στροφής προς τον λαό. Όταν ένας Ρωμαίος πολίτης δεν έβρισκε το δίκιο του στα ρωμαϊκά δικαστήρια και αφού είχε εξαντλήσει όλα τα άλλα μέσα απονομής δικαιοσύνης, είχε τo δικαίωμα να απευθυνθεί στον λαό (provocatio ad populum), ακόμη και να κάνει έκκληση βοήθειας του όχλου για να πατάξει την αδικία (fides implorare). Κάτι τέτοιο συχνά οδηγούσε σε εξέγερση. Η πρακτική αυτή ήταν τόσο διαδεδομένη και ισχυρή που ανάγκαζε πολλούς δικαστές και αξιωματούχους να αναθεωρήσουν τον τρόπο με τον οποίο απέδιδαν δικαιοσύνη. Πώς, όμως, το ψυχικό τραύμα συνδέεται με τη δικαιοσύνη; Μπορεί μια απόφαση δικαστηρίου να ακυρώσει την πράξη εκφοβισμού ή τη σεξουαλική κακοποίηση; Τι σχέση μπορεί να έχει ο ψυχικός μας κόσμος με τον θεσμό της δικαιοσύνης;

Όπως μας εξηγεί ο Λάμπρος Κουλουμπαρίτσης στο πρόσφατο έργο του: «Η αφηγηματική βία» (Ουσία, Βρυξέλλες, 2020), το ψυχικό τραύμα συνοδεύεται πάντα από ένα ηθικό τραύμα. Αν η αποκατάσταση της ψυχικής υγείας είναι μέλημα της ψυχιατρικής, η επούλωση του ηθικού τραύματος δεν μπορεί να επέλθει παρά μόνο μέσω της αποκατάστασης της αλήθειας και της απονομής δικαιοσύνης. Συνεπώς ψυχική υγεία είναι σε μεγάλο βαθμό ηθική υγεία ενός πολιτικού όντος που καλείται να ζήσει στο πλαίσιο μιας οργανωμένης και ευνομούμενης πολιτικής κοινωνίας. Στα μάτια του κάθε θύματος η πολιτική κοινωνία και οι θεσμοί της ακυρώνονται. Αποκαθιστώντας την αλήθεια και αποδίδοντας δικαιοσύνη στα θύματα, οι θεσμοί επινοούνται εκ νέου, επανιδρύοντας ταυτόχρονα την πολιτική κοινωνία. Αυτή ακριβώς τη διττή σημασία, ψυχική και ηθική, κρύβει η provocatio στον κυβερνοχώρο.

Ο κ. Παναγιώτης Χριστιάς είναι αν. καθηγητής του Πανεπιστημίου Κύπρου και εταίρος του ερευνητικού κέντρου «Ευρωπαϊκές Δυναμικές» του Πανεπιστημίου του Στρασβούργου.

ΣΧΟΛΙΑΣΤΕ

Προσωπικότητες στην ''Κ'': Τελευταία Ενημέρωση

X