Πολλά έχουν γραφεί για το ελληνικό έθνος, με κυριότερο έργο αναφοράς τη μνημειώδη μελέτη του ιστορικού Νίκου Σβορώνου «Το ελληνικό έθνος», γραμμένη στα μέσα της δεκαετίας του 1960. Πολλά έχουνε επίσης γραφεί για το ελληνικό κράτος, τη γέννηση και τη συγκρότησή του. Μια από τις σημαντικότερες μελέτες πάνω στο θέμα αυτό αποτελεί η διδακτορική διατριβή του Νικηφόρου Διαμαντούρου «Οι απαρχές της συγκρότησης σύγχρονου κράτους στην Ελλάδα 1821-1828» (Columbia, 1972). Τίποτε όμως δεν έχει γραφεί πάνω στο πρόβλημα του ελληνικού έθνους-κράτους.
Φαίνεται ότι όλοι συμφωνούν με το αφήγημα σύμφωνα με το οποίο το ελληνικό έθνος προϋπάρχει του ελληνικού κράτους, επαναστατεί και στη συνέχεια αντιμετωπίζει το πρόβλημα της συγκρότησης του κράτους του. Το ερώτημα έχει τεθεί επανειλημμένως: τι ταυτότητα είχε ο πληθυσμός που κατοικούσε στην επικράτεια που σταδιακά απελευθερωνόταν κατά τη διάρκεια του αγώνα; Είχε εθνική συνείδηση; Οι ίδιοι οι πρωταγωνιστές του αγώνα ορίζουν στον «Νόμο της Επιδαύρου», τον Ιανουάριο του 1822, τους Έλληνες ως εξής: «Όσοι αυτόχθονες κάτοικοι της επικρατείας της Ελλάδος πιστεύουσιν εις Χριστόν, εισίν Έλληνες». Το κριτήριο στον ορισμό αυτό δεν είναι αμιγώς εθνικό αλλά κυρίως θρησκευτικό. Με άλλα λόγια οι αποκαλούμενοι «Ρωμιοί», οι απόγονοι της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, αποτελούν και το σώμα του ελληνικού έθνους.
Την ίδια στιγμή, οι Ρωμιοί ήταν «ραγιάδες» της οθωμανικής Αυτοκρατορίας, δηλαδή μη μουσουλμάνοι υπήκοοι, υποτελείς, σκλάβοι του σουλτάνου. Και σε αυτόν επομένως τον αρνητικό ορισμό το θρησκευτικό στοιχείο κυριαρχεί. Το λιγότερο που μπορεί να πει κανείς είναι ότι το εθνικό στοιχείο στο ελληνικό έθνος κράτος κατά την αρχή της επανάστασης ήταν μάλλον υποτονικό. Αυτό μας οδηγεί σε ένα παράδοξο συμπέρασμα, ότι το υποκείμενο της επανάστασης δεν ήταν ένα έθνος, το οποίο προσπαθούσε να ανεξαρτητοποιηθεί και να αποκτήσει αναγνωρισμένη κρατική υπόσταση. Με άλλα λόγια, το ελληνικό κράτος δεν προέκυψε από το ελληνικό έθνος. Μήπως, όμως, σε αυτή την περίπτωση, είναι πιο εύστοχο να υποθέσουμε ότι το ελληνικό έθνος προέκυψε από το ελληνικό κράτος; Όποιος θεωρεί ότι κάτι τέτοιο είναι εξωπραγματικό δεν γνωρίζει πώς συγκροτήθηκαν τα μεγάλα ευρωπαϊκά έθνη κράτη όπως η Αγγλία και η Γαλλία.
Η μεσαιωνική Ευρώπη δεν γνώριζε έθνη αλλά δυναστείες και φέουδα ή χωροδεσποτείες. Σταδιακά, από τον 11ο κυρίως αιώνα και ύστερα, κάποιοι χωροδεσπότες ισχυροποιήθηκαν και είτε μέσω συμμαχιών και γάμων είτε μέσω κατακτήσεων δημιούργησαν τα πρώτα ευρωπαϊκά βασίλεια, των οποίων οι επικράτειες και τα σύνορα ήταν ρευστά. Μέχρι τον 16ο αιώνα τα δυναστικά βασίλεια είχαν μεταμορφωθεί σε εθνικά βασίλεια, με πιο οριοθετημένα σύνορα και οργανωμένα γραφειοκρατικά συστήματα διοίκησης για τον έλεγχο της επικράτειας από τα κέντρα της εξουσίας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η συγκρότηση του δικαστικού συστήματος του γαλλικού βασιλείου κατά τους πρώτους αιώνες λειτουργίας του. Στην επικράτεια του Γάλλου βασιλέα δεν υπήρχε ούτε ενιαίο νομικό σύστημα ούτε κοινοί κανόνες. Οι πληθυσμοί στις διάφορες επαρχίες του βασιλείου ζούσαν απομακρυσμένοι, απομονωμένοι, μιλούσαν διαφορετικές διαλέκτους και είχαν διαφορετικά ήθη και έθιμα. Πώς θα μπορούσε να απονείμει κανείς δικαιοσύνη σε μια τέτοια επικράτεια και σε απόλυτα ετερόκλητους πληθυσμούς; Εφόσον δεν μπορούσε να ομοιογενοποιηθεί ο νόμος, έπρεπε να δημιουργηθεί ένα ενιαίο σύστημα δικαστών. Το Παρίσι, το κέντρο, έστελνε λοιπόν νομομαθείς στις διαφορετικές περιοχές του βασιλείου να μελετήσουν τη γλώσσα, τα ήθη και τα έθιμα των ντόπιων πληθυσμών, ώστε να μπορούν να δικάσουν με βάση τα τοπικά εθιμικά δίκαια. Οι ίδιοι ορίζονταν και ως δικαστές στις περιοχές αυτές. Ζούσαν και δίκαζαν στις επαρχίες αλλά αποτελούσαν μέρος της κεντρικής διοίκησης. Ο ενιαίος λοιπόν χαρακτήρας του βασιλείου, του οποίου οι πληθυσμοί δεν είχαν εθνική συνείδηση αλλά μόνο τοπικιστικές ταυτότητες, επετεύχθη σε βάθος τεσσάρων ή πέντε αιώνων μέσω της ενιαίας λειτουργίας του κράτους και της κεντρικής εξουσίας. Συνεπώς στην περίπτωση της Γαλλίας ισχύει σε μεγάλο βαθμό αυτό το οποίο είχε ισχυρισθεί ο αντεπαναστάτης Γάλλος λόγιος Joseph de Maistre (1753- 1821), ότι δηλαδή οι Γάλλοι βασιλείς έφτιαξαν το γαλλικό έθνος. Για να το πούμε καλύτερα, η σταδιακή συγκρότηση του γαλλικού κράτους οδήγησε στη σταδιακή γέννηση του γαλλικού έθνους. Το κράτος έφτιαξε το έθνος και όχι το αντίστροφο. Η εθνική ιδεολογία ήρθε πολύ αργότερα, κατά τον 18ο και 19ο αιώνα για να ενισχύσει περαιτέρω το γαλλικό έθνος κράτος, όταν αυτό είχε ήδη σχηματισθεί.
Άραγε θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε κάτι τέτοιο για το ελληνικό έθνος κράτος; Γνωρίζουμε με βεβαιότητα ότι οι πρωτεργάτες της ελληνικής επανάστασης, οι μυημένοι στη Φιλική Εταιρία, ήταν όλοι λίγο πολύ εμποτισμένοι από τις αρχές των καρμπονάρων, οι οποίοι επηρέασαν αποφασιστικά τις ευρωπαϊκές εξελίξεις στις αρχές του 19ου αιώνα. Η ιδεολογία του κινήματος αυτού, που σκοπό είχε την ενοποίηση της Ιταλίας και την απελευθέρωσή της από τους Αυστριακούς, είχε εθνικό χαρακτήρα. Αλλά μπορεί να ειπωθεί κάτι τέτοιο για τους γραικούς της ελληνικής επικράτειας; Μάλλον όχι. Επομένως είναι πιο πιθανό, ακόμη και στον αιώνα της άνοιξης των εθνών, το ελληνικό έθνος κράτος να συγκροτήθηκε σε μια αμφίδρομη διαδικασία, όπου η ενοποιητική λειτουργία της κεντρικής διοίκησης, πρώτα του αγώνα και μετέπειτα της διακυβέρνησης, ενίσχυσε αποφασιστικά το εθνικό αίσθημα και ανέπτυξε την εθνική συνείδηση.
Η ενίσχυση του εθνικού φρονήματος με τη σειρά της, όπως και στην περίπτωση των ευρωπαϊκών εθνών κρατών, οδήγησε σε περαιτέρω ισχυροποίηση του ελληνικού έθνους κράτους
