14 Αυγούστου 1974. Όπως άκουσε τις ειδήσεις στην Αθήνα, εν θερμώ, καρφώθηκε στο μυαλό του Νίκου Δήμου ο ματωμένος χάρτης της διχοτομημένης Κύπρου. Μαζί γεννήθηκε το θέμα «δεν ξεχνώ». Που πάνω από μισό αιώνα τώρα αποτυπώνει το πάθημα του Ελληνισμού στην Κύπρο. Την καταπάτηση και κατάκτηση από την Τουρκία του πιο όμορφου κομματιού του νησιού μας, με πρόσχημα τους Τουρκοκυπρίους. Και τον πόνο και την πίκρα του λαού μας.
Και δεν ξεχάσαμε. Πώς να ξεχάσεις τον ακρωτηριασμό του τόπου σου; Πώς να ξεχάσεις την Κερύνεια και τη Μόρφου, την Καρπασία και την Αμμόχωστο; Γίνεται να μη θυμάσαι τη Σαλαμίνα, τους Σόλους και τα κάστρα του Πενταδακτύλου; Μπορεί να ξεχάσεις τις εκατοντάδες ριπισμένες εκκλησιές και μοναστήρια, αιώνες δημιουργίας και πολιτισμού στην πάνω πλευρά, την τουρκοπατημένη;
Εξάλλου οι μνήμες κρατήθηκαν μ’ έναν τρόπο ζωντανό από ανθρώπους γύρω μας που τις φέρουν μέσα τους και ως συνείδηση βιωμάτων. Που κι αν έχει κοπεί στα δυο η ζωή τους, έχουν τη μνήμη νήμα που την κρατά. Κι όσο κρατάει έτσι, το «δεν ξεχνώ» δεν είναι μόνο νοηματική επάλειψη ή κάποια εφαπτόμενη στην πρόσοψη του θυμικού. Αλλά εμπειρία βιωτής ριζωμένη μέσα τους και γύρω μας παντού.
Μαζί με τις αφηγήσεις σε συνάθροιση που φέρνει δυο και τρεις γενιές γύρω απ’ το οικογενειακό τραπέζι, μαζί και μ’ ένα σωρό εκδηλώσεις οργανωμένων συνόλων και κοινοτήτων, ήρθε όμως και το σχολείο. Υπάρχει πάντα στα σχολεία μας διδακτική ενότητα, όπως και δράσεις με στόχο τη διατήρηση της μνήμης των κατεχόμενων και την αναζωογόνηση ενός αγωνιστικού φρονήματος. Έτσι που όχι μόνο συμπληρώνονται πιο συστηματικά οι αφηγήσεις των παλιών, αλλά μεταφέρεται αυτή η γνώση και σε άλλα παιδιά που δεν έρχονται από σπίτια εκτοπισμένων. Περιμένουμε όλοι από το σχολείο να διδάξει τη γνώση των τόπων μας που μένουν διπλανοί, αλλά απρόσιτοι και άγνωστοι στα νέα παιδιά.
Πάντα θυμάμαι συνάδελφο βουλευτή Κερύνειας που όταν επισκεπτόμασταν σχολεία με την κοινοβουλευτική Επιτροπή Παιδείας πρώτη έγνοια του ήταν να ρωτήσει πώς πήγαινε το πρόγραμμα «δεν ξεχνώ». Με τι λαχτάρα έτρεχε να δει αν υπήρχαν ζωγραφιές και άλλες αναρτήσεις των παιδιών στην κεντρική πινακίδα. Αν είχε φωτογραφίες για την ψυχή μας που έμενε πάντα αιχμάλωτη στην περίκλειστη Αμμόχωστο…
Θυμάμαι ακόμα εκείνον τον καθηγητή Γεωγραφίας, όπως πίναμε καφέ στον ΠΑΟΚ Κυθρέας, που θέλησε να εξομολογηθεί την αγωνία του. Λόγω του μαθήματος του έμπαινε σε αρκετές τάξεις διαφορετικών γυμνασίων. Πρόσφυγας ο ίδιος, πάντα ρωτούσε τα παιδιά της πρώτης τάξης ποια ήταν από εκτοπισμένες οικογένειες. Όπως ψήλωναν το χέρι τους, ζητούσε να του πουν κιόλας το χωριό καταγωγής των γονιών τους. Ελάχιστα το γνώριζαν… Όσες κι αν ήταν οι αφηγήσεις κι η θέρμη παππούδων και γιαγιάδων, άλλα πράγματα, πιο πιεστικά και θεαματικά, κατοικούσαν πλέον το μυαλό τους. Μοιραία ξεχύνονταν σε άλλους ορίζοντες… Και πώς να γινόταν άραγε αλλιώς; Μα εκείνος γέμιζε με θλίψη και ρωτούσε με αγωνία τι άραγε έπρεπε να κάνουμε…
Πολύ δύσκολα το σχολείο μπορεί να κάνει διαρκώς κάτι διαφορετικό από την κοινωνία που το περιβάλλει. Με τον χρόνο που περνά σημειώνεται μια συνεχής «διολίσθηση νοήματος». Από εκεί που ο λόγος ήταν για απελευθέρωση, μήπως τώρα πια δεν ακούγεται μόνο μια «εθιμοτυπική» αναφορά σε «λύση»; Μήπως από εκεί που λογικά ελευθερία σήμαινε πως φεύγει ο ξένος στρατός, τώρα πια στα λογιστικά κατάστιχα τεχνοκρατών της Λύσης δεν μπαίνουν «ποσοστώσεις» πληθυσμών και αριθμολόγιο για το ξένο στράτευμα επιτόπου; Μήπως από εκεί που όλοι διατράνωναν θέληση για «επιστροφή όλων των προσφύγων», δεν γλιστρήσανε πια τα λόγια και τώρα πια μιλάμε για… «δικαίωμα για επιστροφή»; Που μπορεί να μεταφράζεται και σε αποζημίωση;
Μήπως άραγε οι τεχνοκράτες του είδους δεν κάθονται πια με τις ώρες πάνω σε χαρτιά και μοιράζουν χωριά και κωμοπόλεις που θα μείνουν, λέει, «από ’κει» στον κάθε χάρτη; Στον κάθε φαντασιακό χάρτη μιας Λύσης. Αφού μονάχα μια φορά κατατέθηκαν τέτοιοι χάρτες κι ευθύς τους έκλεισαν και σε… θησαυροφυλάκιο στην Ελβετία! Χάρτες που πάνω τους φαίνεται ποια χωριά θα γύριζαν στους κτήτορες και τους αληθινούς κατοίκους και ποια άλλα θα κακοφόρμιζαν αλλοπαρμένα ες αεί. Με ονόματα αλλαγμένα.
Για να χωρέσουν πληθυσμούς που τους έσπρωξαν εδώ λες και ήτανε κοπάδι ή και τους κουβάλησαν από τα ξένα.
Τόσα χρόνια οι άνθρωποι με φιλότιμο και με τάνυσμα ψυχής το πάλεψαν. Με συναθροίσεις μνήμης των χωριανών. Με φιλμάκια και μελοποιήσεις στίχων. Με ειδικές εκδόσεις, με εκθέσεις και μεγάλους λόγους επισήμων…
Δεν ξεχάσαμε. Είναι όμως το θέμα αν ξεχάσαμε; Θα μπορούσε άραγε να ξεχνούσαμε έστω κι έναν αιώνα μετά τη Μικρασία; Το θέμα δεν είναι αν ξεχάσαμε ή όχι. Αλλά είναι και πώς τη ζούμε αυτή τη μνήμη. Ποιο νόημα μπορεί να δίνει σε μια ζωή τόσο αλλιώτικη;
Τι είναι τότε που δεν ξεχνάμε άραγε; Όπως είπαμε από την πρώτη ώρα «δεν ξεχνώ», ήταν άραγε μόνο δήλωση μνήμης; Μήπως δεν ήταν μαζί και διακήρυξη της θέλησης για κάποια δράση; Πώς έγινε και γίνεται μέσα στη ζωή μας ολοένα και λιγότερο να συνταιριάζει με κάποια δράση; Τι να σημαίνει άραγε όταν θεωρείται «ακρότητα» να επιμένεις ότι μια τυχόν εξέλιξη και συμφωνία πρέπει να έχει μέσα την Κύπρο ολόκληρη – και την Κερύνεια; Τι να διδάξει το σχολείο;
Ο κ. Πρόδρομος Προδρόμου είναι πρώην υπουργός Παιδείας.
