Του Παναγιώτη Χριστιά
Την προηγούμενη εβδομάδα δύο γεγονότα κέντρισαν το ενδιαφέρον μας στον παγκόσμιο μιντιακό ιστό. Μολονότι πρόκειται για μία φωτογραφία και μία δήλωση, η φωτογραφία αυτή και η δήλωση αυτή θέτουν ένα όριο ανάμεσα στον εικοστό πρώτο αιώνα, που μόλις ξεκινάει, και το πρόσφατο ιστορικό παρελθόν. Στη φωτογραφία που έκανε τον γύρο του κόσμου, βλέπουμε τους «ηγέτες» της Ρωσίας, της Τουρκίας και του Ιράν να ποζάρουν αυτάρεσκα στον φακό. Δύο άρθρα του ημερήσιου Τύπου παρακάτω διαβάζουμε τη δήλωση του Πούτιν ότι δεν θα επιτρέψει στο «χρυσό δισεκατομμύριο», που αντιστοιχεί στον πληθυσμό της Ευρώπης και των ΗΠΑ, να μονοπωλήσουν τον παγκόσμιο πλούτο. Αυτό είναι και το νέο αφήγημα των τυράννων. Για τη φτώχεια των λαών τους ευθύνεται ακόμη μία φορά η Δύση, το «χρυσό δισεκατομμύριο». Με την άποψη αυτή συντάσσονται και πολλοί ταγοί των ιδεολογικών άκρων στις δύο πλευρές του Ατλαντικού. Η εικόνα αυτή, συνοδευόμενη από τη δήλωση του Πούτιν ως λεζάντα, θα μπορούσε να είναι γελοιογραφία, και ως τέτοια μόνο μπορεί να εκληφθεί από οποιονδήποτε δημοκράτη, είτε αποτελεί μέρος του χρυσού δισεκατομμυρίου είτε όχι. Στα μάτια οποιουδήποτε ανθρώπου με κοινό νου, η ένδεια των λαών της Ρωσίας, της Τουρκίας και του Ιράν, η απελπιστική πολιτική και οικονομική κατάστασή τους, «η φοβέρα και η σκλαβιά» που βαραίνει καθημερινά την κάθε τους ανάσα δεν προέρχονται από τη φιλελεύθερη Δύση, αλλά από τους αιμοσταγείς τυράννους που έχουν μονοπωλήσει την εξουσία και έχουν υφαρπάξει τον πλούτο των εθνών τους.
Θα είχε άραγε κάποιο νόημα να αποδείξει κανείς τα αυτονόητα; Ότι δηλαδή σε σκοταδιστικά πολιτισμικά περιβάλλοντα, όπως αυτά της Ρωσίας, του Ιράν και της Τουρκίας, σε έθνη που έχουν γαλουχηθεί από τον ορθόδοξο μυστικισμό – είτε σοβιετικό-κομμουνιστικό είτε ρωσικό-χριστιανικό–, τον ισλαμισμό ή τον νεο-ισλαμισμό, δεν μπορούν παρά να γεννηθούν τερατώδεις μορφές διακυβέρνησης, «σουλτανικού» τύπου, όπως έλεγε και ο Max Weber; Παραδοσιολαγνεία και σκληρή πατριαρχία, σεξισμός και υποταγή της γυναίκας, δυναστική εξουσία φεουδαλικού τύπου, ολιγαρχοποίηση της κοινωνίας και της οικονομίας είναι τα κύρια φαινόμενα που διέπουν τη συλλογική ζωή στα τρία αυτά κράτη. Υπό αυτό το πρίσμα, το να κατηγορεί ο Πούτιν τη Δύση για την οικονομική της υπεροχή και τα πολιτισμικά και κοινωνικά της αγαθά είναι σαν να κατηγορεί μια καρότσα που τη σέρνουν άλογα μια Ferrari ότι τρέχει γρήγορα. Όπως ακριβώς η βασισμένη στην επιστήμη και την τεχνολογία μηχανή του θρυλικού αυτοκινήτου τού δίνει δύναμη χιλίων αλόγων, έτσι και η πολιτική και κοινωνική επιστήμη και τεχνολογία του φιλελευθερισμού δίνει στο «χρυσό δισεκατομμύριο» πλούτο χίλιες φορές μεγαλύτερο από οποιοδήποτε άλλο κοινωνικο-πολιτικό σύστημα που υπάρχει και εφαρμόζεται στον πλανήτη. Ίσως θα έπρεπε να διορθώσουμε τον Benjamin Franklin, για τον οποίο «ο χρόνος είναι χρήμα», και να πούμε ότι η δημοκρατία και το κράτος δικαίου είναι χρήμα. Όσο πιο ισχυρή είναι η δημοκρατική παράδοση, όσο πιο βαθιά ριζωμένο και θεμελιωμένο είναι το κράτος δικαίου στην ιστορία και την καθημερινότητα, στις αξίες και στους θεσμούς, τόσο πιο πλούσιο είναι το έθνος που ζει υπό την εύνοια ενός τέτοιου κράτους.
Την καθυστερημένη και προφανώς χειριστική αναφορά του στα μετα-αποικιακά αφηγήματα, ο Ρώσος τύραννος την οφείλει μάλλον στους ιδεολογικούς ταγούς του. Θα ήταν χρήσιμο όμως οι πνευματικοί του μέντορες να του υπενθυμίσουν μια αλήθεια από ένα παλαιό αφήγημα, ήδη πέντε αιώνων. Σύμφωνα με το παλαιό αυτό φιλελεύθερο αφήγημα, σε μια ανελεύθερη κοινωνία μόνο κάποιες ολιγαρχίες μπορούν να είναι σχετικά πλούσιες, ποτέ οι κοινωνίες στην ολότητά τους. Αντίθετα, μόνο στις φιλελεύθερες κοινωνίες ο πλούτος είναι σε τέτοιο βαθμό γενικευμένος, ώστε η ένδεια και η ανέχεια των φτωχότερων πολιτών να μην γίνεται ανεκτή από το σύνολο της κοινωνίας. Οι φιλελεύθερες κοινωνίες έχουν δυσανεξία στη φτώχεια και κάνουν οτιδήποτε περνάει από το χέρι τους για να την καταπολεμήσουν. Σε αυτές τις κοινωνίες, ο πλούτος εκφράζεται κυρίως από το πλούσιο πλέγμα κοινωνικών δεσμών και σχέσεων, τη δυναμικότητα της αγοράς και της παραγωγής νέων υλικών και πολιτισμικών αγαθών, την αύξηση της παιδείας και του ανθρώπινου κεφαλαίου των πολιτών. Τα νομίσματα της Ευρώπης και των ΗΠΑ, που αποτυπώνουν τον πλούτο των εθνών τους, είναι ισχυρά για όλους τους παραπάνω λόγους, και θα παραμείνουν ισχυρά όσο οι θεσμοί που διέπουν τη χρήση τους είναι ενός κράτος δικαίου. Ο χρυσός που υπάρχει στο «χρυσό» δισεκατομμύριο είναι ακριβώς αυτοί οι θεσμοί, τους οποίους η Δύση γενναιόδωρα προσέφερε και προσφέρει σε όλα τα έθνη του κόσμου. Καλώς ή κακώς δεν μπορεί να τους επιβάλει. Όσες φορές επιχείρησε κάτι τέτοιο, είτε στο απώτερο είτε στο πρόσφατο παρελθόν, απέτυχε παταγωδώς. Στο πολύ πρόσφατο παρόν μας, η τελευταία μεγάλη αποτυχία ονομάζεται «παγκοσμιοποίηση». Δυστυχώς, οι θεσμοί της Δύσης βρήκαν πολύ ισχυρή αντίσταση από τις ντόπιες τυραννίες και τις τοπικές δυναστείες. Οι ανελεύθερες παραδόσεις τους αποδείχτηκαν απρόσβλητες στο φιλελεύθερο πνεύμα. Η αξία του χρήματος της δημοκρατίας είναι η αξία της δημοκρατίας. Ως τέτοιο το χρήμα αποτελεί και αυτό πολιτισμικό αγαθό, προϊόν του Δυτικού πολιτισμού. Όπως κάθε πολιτισμικό αγαθό, έτσι και το χρήμα έχει μια υλική και μια πνευματική διάσταση. Η δε αξία του έγκειται στην πνευματική του πλευρά, στον δημοκρατικό, θεσμικό, συλλογικό τρόπο δημιουργίας και κυκλοφορίας του. Οι τρεις τύραννοι της φωτογραφίας συσσωρεύουν ανεπαίσχυντα το υλικό χρήμα της Δύσης πολεμώντας λυσσωδώς την πνευματική του αξία.
