Του Παναγιώτη Χριστιά
Οι Daren Acemoglu και James Robinson δημοσίευσαν το 2019 μια σημαντική έρευνα πάνω στους ιστορικούς και πολιτικούς λόγους για τους οποίους μόνο στην Ευρώπη ευδοκίμησε η κατάλληλη δέσμη πολιτικών, οικονομικών και πολιτισμικών θεσμών. Αναπτύχθηκε έτσι μια ελεύθερη κοινωνία και ένα κράτος δικαίου. Το έργο τους «Ο στενός διάδρομος» περιγράφει την πορεία προς το φιλελεύθερο δημοκρατικό καθεστώς ως το αποτέλεσμα της πάλης ανάμεσα στην κοινωνία των πολιτών και το κράτος. Αποτελεί στην ουσία τον δεύτερο τόμο του έργου τους «Γιατί αποτυγχάνουν τα έθνη» (2012) και θα μπορούσε κάλλιστα να έχει τίτλο: «Γιατί επιτυγχάνουν τα έθνη». «Η σύγκρουση μεταξύ κράτους και κοινωνίας, όπου το κράτος εκπροσωπείται από θεσμούς και την ελίτ των ηγετών, δημιουργεί έναν στενό διάδρομο στον οποίο ευδοκιμεί η ελευθερία», λέει ο Acemoglu. «Είναι αναγκαίο αυτή η σύγκρουση να είναι ισορροπημένη. Μια ανισορροπία είναι επιζήμια για την ελευθερία. Αν η κοινωνία είναι πολύ αδύναμη, αυτό οδηγεί στον δεσποτισμό. Αλλά από την άλλη πλευρά, αν η κοινωνία είναι πολύ ισχυρή, αυτό οδηγεί σε αδύναμα κράτη που δεν είναι σε θέση να προστατεύσουν τους πολίτες τους».
Για τους Acemoglu και Robinson, η ουσία του θέματος είναι ότι τα φιλελεύθερα δημοκρατικά κράτη ευδοκιμούν όταν καταφέρνουν να ισορροπήσουν ανάμεσα στις εναλλακτικές πολιτικές δυνατότητες της ανομίας και της τυραννίας. Το ισχυρό κράτος είναι απαραίτητο για να προστατεύει τους πολίτες του από τη φυσική και ιδεολογική βία που μπορούν να ασκήσουν πάνω τους οργανωμένες ομάδες ή μεμονωμένα άτομα. Το κράτος όμως μπορεί την ίδια στιγμή να μετατραπεί σε όργανο βίας και καταστολής. Η ελευθερία διευρύνεται τόσο όταν οι κοινωνικές ομάδες αμφισβητούν την κρατική εξουσία και αξιοποιούν τα μέσα κοινωνικής διαμαρτυρίας για να βοηθήσουν τους απλούς πολίτες, περιφρουρώντας τις ατομικές ελευθερίες, όσο και όταν το κράτος παρεμβαίνει για να εμποδίσει την κυριαρχική επιρροή ομάδων και ατόμων πάνω στην κοινωνία. Το τελευταίο μπορεί να συμβεί με πολλαπλούς τρόπους: μέσω της υφαρπαγής της πολιτικής εξουσίας από πολιτικά «επαναστατικά» κινήματα, ή μέσω της συγκέντρωσης ισχυρής οικονομικής εξουσίας στα χέρια μιας αστικής ολιγαρχίας, αλλά και μέσω της πνευματικής τύφλωσης που μπορούν να προκαλέσουν σε μεγάλη μερίδα του λαού ιδεολογικά, θρησκευτικά ή παραθρησκευτικά δόγματα. Ακολουθώντας το παράδειγμα του Νικολό Μακιαβέλι, οι συγγραφείς φρονούν ότι η πολιτική ελευθερία προέρχεται από τον κοινωνικό αγώνα. Δεν υπάρχει καθολικό πρότυπο για την ελευθερία, το οποίο αν το ακολουθήσουν τα έθνη θα καταφέρουν να αποκτήσουν κράτος δικαίου. Δεν υπάρχουν συνθήκες που να γεννούν αναγκαστικά την ελευθερία, ούτε ιστορική εξέλιξη που να οδηγεί αναπόφευκτα σε αυτήν. Η ελευθερία δεν σχεδιάζεται από αριστοκρατικές, πολιτικές ή κοινωνικές ελίτ, αλλά μάλλον αναδύεται ως αποτέλεσμα κοινωνικών και πολιτικών ζυμώσεων μέσα από την πάλη του κράτους με την κοινωνία. Για τον λόγο αυτό, δεν υπάρχει καμία εγγύηση ότι η ελευθερία κατακτιέται άπαξ δια παντός σε μια ιστορική κοινωνία, ακόμη και όταν κατοχυρώνεται στο νομικό πλαίσιο ή είναι δεμένη στην άγκυρα μιας ισχυρής παράδοσης και ενός πολιτικού πολιτισμού μερικών εκατοντάδων ετών.
Η πάλη ανάμεσα στους «αντιεμβολιαστές» (antivax) και τις κρατικές εξουσίες σε όλη την Ευρώπη είναι μια σημαντική μάχη για τη φιλελεύθερη δημοκρατία. Πολλοί θα σπεύσουν να πάρουν θέση στη μάχη αυτή, κάτι το οποίο είναι απόλυτα θεμιτό και πρέπει να ενθαρρύνεται. Άλλοι θα υποστηρίξουν τα ατομικά δικαιώματα των «αντιεμβολιαστών» και άλλοι την υποχρέωση των πολιτών για κοινωνική αλληλεγγύη. Τα κράτη θα χρειαστεί να δράσουν για να καταπολεμήσουν όσο πιο αποτελεσματικά μπορούν την πανδημία με τη χρήση του «υπερόπλου των εμβολίων». Οι κοινωνικές ομάδες θα καταγγείλουν τη βίαιη εφαρμογή μέτρων που εργαλειοποιούν το σώμα τους και θα αντιδράσουν μέσω φυσικών και διαδικτυακών κινητοποιήσεων. Ο μελετητής των πολιτικών φαινομένων καλείται να δει σε αυτή την κοινωνική αναταραχή όχι ένα πρόβλημα αλλά μια πολύτιμη για την ελευθερία πολιτική ευκαιρία. Στους «Λόγους» του πάνω στην ιστορία της Ρώμης του Τίτου Λίβιου, ο Μακιαβέλι υποστηρίζει ότι οι συγκρούσεις μεταξύ του λαού και της αριστοκρατίας εξασφάλιζαν το μεγαλείο της Ρώμης. Παράλληλα καθιστά σαφές ότι ο πολιτικός στοχαστής πρέπει επίσης να εξετάσει τις περιπτώσεις ανεξέλεγκτης κοινωνικής ανομίας και την ανάγκη για ισχυρή εξουσία για τον έλεγχό τους. Ως εκ τούτου, ο αγώνας για την ελευθερία δεν ζημιώνεται από τις κοινωνικές αναταραχές και την κοινωνική ανυπακοή συγκεκριμένων ομάδων· ούτε από την ισχυρή παρέμβαση του Λεβιάθαν να επιβάλει την καλύτερη κατ’ αυτόν λύση σε ένα βιο-ιατρικό πρόβλημα με βαρύτατες κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις στο σύνολο της κοινωνίας των πολιτών. Αντίθετα, φαινόμενα όπως αυτά που ζούμε καθημερινά πλέον τον τελευταίο καιρό, που τείνουν να μετατραπούν σε γενικευμένη κοινωνική διένεξη, συμβάλλουν στη «λεπτή ρύθμιση»(fine tuning) της κρατικής μηχανής. Η τελευταία καλείται να ισορροπήσει ανάμεσα σε έναν δεσποτικό και έναν ασθενή Λεβιάθαν. Από την έκβαση της πάλης ανάμεσα στα ευρωπαϊκά κράτη και το «αντιεμβολιαστικό» κίνημα (antivax) θα εξαρτηθεί αν θα ισχυροποιηθεί ο φιλελεύθερος και δημοκρατικός χαρακτήρας της ευρωπαϊκής κοινωνίας ή αν θα υπαναχωρήσουμε προς τον δεσποτισμό ή προς την ανομία, θέτοντας σε κίνδυνο έτσι τα ευρωπαϊκά πολιτικά και κοινωνικά μας κεκτημένα. Όπως χαρακτηριστικά γράφουν οι δύο συγγραφείς: «Η επίτευξη της ορθής πολιτικής ισορροπίας και η κινητοποίηση της κοινωνίας, χωρίς να αποδυναμώνονται οι νόμοι και οι θεσμοί, είναι οι σημαντικές προκλήσεις που αντιμετωπίζουμε σήμερα»
