Του Παναγιώτη Χριστιά
Ο Μίκης Θεοδωράκης δεν ήταν απλά ένας οικουμενικός μουσικοσυνθέτης αλλά και ένας καθολικός στοχαστής. Ο βίος του ταυτίζεται σε τέτοιο βαθμό με την ιστορία του τελευταίου αιώνα που δε θα μπορούσαμε να βρούμε συγκυρία από την οποία να απουσιάζει το μουσικό και στοχαστικό του αποτύπωμα. Η περιήγησή του εκτείνεται από τον ισπανικό εμφύλιο και το ολοκαύτωμα ως την Κουβανική επανάσταση και τη Λατινική Αμερική και από τη μεταπολεμική Ελλάδα, τον αντιδικτατορικό αγώνα και τη μεταπολίτευση ως τους αγώνες του Κυπριακού λαού. Η μουσική του δημιουργία είναι ταυτισμένη με την πολιτική και κοινωνική του στράτευση. Όπως χαρακτηριστικά λέει ο ίδιος στους «Δρόμους του αρχάγγελου», την πεντάτομη αυτοβιογραφία του, δημοσιευμένη στον Κέδρο από το 1986 έως το 1995, ο κομμουνισμός ήταν η επιθυμία να αλλάξουν οι τυραννικές συνθήκες της εποχής της πρώτης του στράτευσης και να εγκαθιδρυθεί ένα καθεστώς δικαιοσύνης και ισότητας. Δεν χρειαζόταν καν να αναρωτηθεί κανείς τι είδους κομμουνισμός ήταν αυτός στον οποίον πίστευε τότε, γράφει ο Μίκης (τ.2, 1986, σ.131). Ήταν φτιαγμένος με τα υλικά, τις αρετές και τα οράματα της ποίησής του. Ο κομμουνισμός του Μίκη ήταν ένα όραμα κοινωνικής αρμονίας μακριά από δογματισμούς και κομματικές πειθαρχίες. Όπως σημειώνει χαρακτηριστικά ο ίδιος, η Χούντα τον εδίωκε ως σύμβολο του κομμουνισμού και, με τη μεταπολίτευση, η ΚΝΕ τον χαρακτήρισε όργανο του αντικομμουνισμού.
Το όραμα του Μίκη για την κοινωνική αρμονία πήρε σάρκα και οστά αργά αλλά σταθερά μέσα στο πλαίσιο της καλλιτεχνικής του δημιουργίας. Στη δεκαετία του 1960, η τέχνη της κοινωνικής εναρμόνισης βρίσκει την έκφρασή της στη μελοποίηση έργων λόγιων ποιητών, όπως του Γιώργου Σεφέρη και του Οδυσσέα Ελύτη, αλλά και προλεταριακών ποιητών, όπως του Γιάννη Ρίτσου και του Κώστα Βάρναλη. Ενσωματώνοντας τη λόγια ποίηση στη λαϊκή μουσική και τις διαφορετικές μορφές που της έδωσε ο ίδιος, όπως το λαϊκό ορατόριο ή τη μετασυμφωνική μουσική, κατάφερε να συμβάλει στην αρμονική συμμετοχή των μαζών στην ποίηση. Με αυτόν τον τρόπο πέτυχε τη συλλογική απογείωση από την τετριμμένη και δύσκολη καθημερινότητα προς μια νέα φαντασιακή πραγματικότητα. Όπως ο ίδιος παρατηρεί (τ.1, 1986, σ.142), στόχος της μουσικής του στράτευσης ήταν η σωτηρία του ατόμου στο πλαίσιο της απελευθέρωσης του κοινωνικού συνόλου. Με αυτά τα δύο στοιχεία, την ατομική σωτηρία και την κοινωνική απελευθέρωση, πίστευε ότι θα μπορούσε να επιτευχθεί πιο γρήγορα και πιο ουσιαστικά η κοινωνική αρμονία. Η κοσμολογική αρχή της αρμονίας καθοδηγεί το έργο του. Γράφει σχετικά ο Μίκης (τ.4, 1988, σ.272) ότι η δημιουργία πνευματικών έργων είναι πνοή ζωής. Κάτι τέτοιο καθιστά τον δημιουργό έναν μικρό θεό που έχει τη δύναμη να δημιουργήσει το δικό του σύμπαν, από τον μικρόκοσμο μέχρι τον άπειρο κόσμο, φτιάχνοντας τους δικούς του γαλαξίες, ήλιους, αστερισμούς και πλανήτες. Για τους συνθέτες, αυτοί οι γαλαξίες και οι πλανήτες είναι τα εκατομμύρια των ήχων που συνθέτουν το μουσικό έργο. Και όπως ακριβώς στο σύμπαν η κίνηση και οι σχέσεις των άστρων καθορίζονται από τον νόμο της αρμονίας, έτσι και στη μουσική ο ίδιος νόμος της αρμονίας καθορίζει την κίνηση και τις σχέσεις των ήχων. Τίποτα άλλο στη ζωή του ανθρώπου δεν είναι πιο κοντά στο μεγάλο μυστήριο της δημιουργίας, της αρχής και του τέλους, εκτός από το μουσικό σύμπαν, το οποίο ο συνθέτης σαν θεός δημιουργεί, ανασύροντάς το από το χάος με το φιλί της ζωής.
Η ίδια αρχή της αρμονίας διέπει και την κοινωνική πραγματικότητα, ρίχνοντας γέφυρες ανάμεσα σε άτομα και ομάδες προωθώντας την ομόνοια του κοινωνικού όλου. Η μουσική έκφραση έχει έναν πολύ ιδιαίτερο χαρακτήρα, κάτι που έχουν προσέξει όλοι οι μεγάλοι φιλόσοφοι, από τον Πλάτωνα ως τον Hegel. Έχει τη δύναμη να μιλάει κατευθείαν στην ανθρώπινη ψυχή, να κατευθύνει τη δύναμη και τη θυμική της διάθεση και να επιδρά στα βάθη της συλλογικής συνείδησης και της ψυχής των λαών. Μετουσιώνει έτσι τους στίχους και τα λόγια σε ατομική και συλλογική βούληση και πράξη. Τέτοιος είναι και ο ρόλος της λαϊκής μουσικής, η οποία απλώνεται ανεπαίσθητα με παρόμοιο τρόπο σε πρωτόγονες φυλές και σε θρησκευτικές ή εθνικές κοινότητες (τ.1, 1986, σ.62). Η λαϊκή μουσική δημιουργείται και εξελίσσεται αργά, απελπιστικά αργά, θα μπορούσε να πει κανείς. Διαμορφώνει τη δική της μορφή σταδιακά, και δημιουργεί τα δικά της αισθητικά πρότυπα. Γεννιούνται έτσι ανά τον κόσμο διαφορετικές τυπικές παραλλαγές ανάλογα με τις υπάρχουσες γεωγραφικές, κοινωνικές και ιστορικές συνθήκες. Η λαϊκή μουσική, λέει ο Μίκης, έχει γενικά συντηρητικό χαρακτήρα, αντιμετωπίζει τις ξένες επιρροές με σκεπτικισμό και τις αποδέχεται με μεγάλη δυσκολία. Ως αποτέλεσμα, όταν διαμορφωθεί μια λαϊκή μουσική μορφή, για παράδειγμα ένας ρυθμός ή μια μελωδική ταυτότητα, μπορεί να μείνει ανέπαφη για δεκαετίες ή και για αιώνες. Ο Μίκης συνέβαλε αποφασιστικά στη δημιουργία μιας παγκόσμιας λαϊκής μουσικής, εναρμονίζοντας ήχους και ρυθμούς από λαϊκούς πολιτισμούς μακρινούς στον χώρο και στον χρόνο με την ιστορικά βιωμένη πραγματικότητα. Βυζαντινές αρμονίες και νεοελληνικό λαϊκό άσμα, μουσική των Ίνκας και μελωδίες από τη Χιλή και την Κούβα συναντούν την ποίηση του Pablo Neruda, του Λεωνίδα Μαλένη και του Ιάκωβου Καμπανέλλη αποκρυσταλλώνοντας την Ιστορία σε μουσικές μορφές. Αυτές οι μουσικές μορφές διατρέχουν τον ιστορικό χρόνο διαμορφώνοντας την παγκόσμια λαϊκή τέχνη και σφυρηλατώντας την ανθρώπινη ψυχή.
*Ο κ. Παναγιώτης Χριστιάς είναι αν. καθηγητής του Πανεπιστημίου Κύπρου και εταίρος του ερευνητικού κέντρου «Ευρωπαϊκές Δυναμικές» του Πανεπιστημίου του Στρασβούργου.
