Του Παναγιώτη Χριστιά
Ο Walter Benjamin, ο Γερμανο-εβραίος φιλόσοφος με την τραγική κατάληξη, περιέγραφε με αποκαλυπτικό ύφος την αφύπνιση της ανθρωπότητας μπροστά στα επείγοντα αιτήματα του μέλλοντος. Θεωρούσε ότι οι Ευρωπαίοι ζούσαν μέσα σε μια πλαστή «φαντασμαγορία» και ότι η ιστορία θα τους ξυπνούσε από το απατηλό όνειρο της όμορφης καθημερινότητας τους και από την ψευδαίσθηση ασφάλειας και βεβαιότητας για το μέλλον τους. Το ξύπνημα αυτό θα τους επανέφερε βίαια στην εφιαλτική πραγματικότητα, την οποία οι ίδιοι δημιούργησαν με τα υλικά των ονείρων τους. Το ξύπνημα στον εφιάλτη της πραγματικότητας μας φέρνει τώρα αντιμέτωπους με την πύρινη λαίλαπα, η οποία καταστρέφει ανελέητα τα τοπικά οικοσυστήματα σε Κύπρο, Ελλάδα και Ιταλία, αλλά και στην Τουρκία, τον Καύκασο, την Αφρική και την Καλιφόρνια. Οι ίδιες εφιαλτικές εικόνες πυρκαγιών που καταπίνουν τα δάση του πλανήτη στην Αυστραλία, στη Βραζιλία, στον Αμαζόνιο, και την τάιγκα της Σιβηρίας παρέλασαν στις οθόνες μας και πέρυσι.
Οι καταστροφές στο επίπεδο των τοπικών οικοσυστημάτων είναι αποτέλεσμα του φαινομένου της «κλιματικής αλλαγής» που απειλεί το πλανητικό οικοσύστημα. Επιστήμονες παρακολουθούν εδώ και δεκαετίες την εξέλιξη του και έχουν ήδη επισημάνει ότι έχει κλονίσει σοβαρά την ισορροπία του παγκόσμιου οικοσυστήματος. Αποτέλεσμα της κλιματικής αλλαγής είναι, για παράδειγμα, οι χρόνιες ανομβρίες και οι όλο και πιο παρατεταμένες περίοδοι καύσωνα που εξαντλούν τα αποθέματα νερού και μετατρέπουν τα δάση σε εύφλεκτη ύλη και τις εξοχικές κατάφυτες κατοικίες σε παγίδες θανάτου. Το επιδεινούμενο αυτό φαινόμενο μας καλεί πλέον να αντιδράσουμε σε πλανητικό επίπεδο. Πρόσφατα στοιχεία δείχνουν ότι το σύστημα του ρεύματος του Κόλπου (Gulf Stream) αποσταθεροποιείται, γεγονός που έχει συστημικό αντίκτυπο στα τοπικά κλίματα από το Μεξικό μέχρι τη Σκανδιναβία και την Αρκτική. Την περασμένη εβδομάδα στη Γροιλανδία, μια απότομη τήξη πάγου δημιούργησε αρκετό νερό για να καλύψει τη Φλόριντα με πέντε εκατοστά νερού. Τι πρέπει να κάνουμε μπρος σε αυτή την ραγδαία επιδείνωση της κατάστασης; Πώς μπορούμε να παρέμβουμε αποτελεσματικά ώστε να επιβραδύνουμε το φαινόμενο και να προλάβουμε τις ακόμη καταστροφικότερες συνέπειές του;
«Ενεργήστε με τέτοιο τρόπο ώστε τα αποτελέσματα της δράσης σας να είναι συμβατά με τη μονιμότητα μιας αυθεντικά ανθρώπινης ζωής στη Γη»: αυτό συμβούλευε το 1979, o Γερμανός φιλόσοφος Χανς Γιόνας. «Η αρχή της ευθύνης» (Prinzip Verantwortung) ήταν το πρώτο μεγάλο φιλοσοφικό έργο για την οικολογία. Καλούσε σε μια ριζική αλλαγή στη νοοτροπία του δυτικού ανθρώπου, σε μια ρήξη με τον τρόπο σκέψης και τα προτάγματα που δημιούργησαν τον δυτικό υλικοτεχνικό πολιτισμό. Ουσιαστικά, ο Hans Jonas πιστεύει ότι πρέπει να αναθεωρήσουμε την προγονική ηθική, η οποία βασίζεται στον άνθρωπο που ζει σε «πόλεις», αυτόνομα κάστρα όπου ο άνθρωπος δημιουργεί τον κόσμο του και την ηθική του, χωρίς να αγγίζει πραγματικά την ύπαρξη του κόσμου. Αυτή η αρχαία ηθική του διαχωρισμού της φύσης από την πόλη είναι η ηθική του παρόντος, διαπιστώνει ο Jonas. Διέπει τόσο τη σχέση μας με το φυσικό μας περιβάλλον όσο και τις διαπροσωπικές, τις κοινωνικές και τις οικονομικές μας σχέσεις. Ενώ για παράδειγμα σε όλες τις σαμανιστικές θρησκείες η φύση είναι ένα σύνολο από «πνεύματα» και μικρές και μεγάλες θεότητες, στο ηθικό σύστημα του δυτικού ανθρώπου είναι απλά πρώτη ύλη και μέσον για την επίτευξη των σκοπών του. Οι νεράιδες που κατοικούσαν στις πηγές και τα ξωτικά του δάσους, αν και μυθικά πλάσματα, αποτελούσαν μέρος ενός άλλου ηθικού συστήματος, στο οποίο η φύση έχει «πρόσωπο». Έτσι δεν αποτελεί αντικείμενο προς εκμετάλλευση, αλλά υποκείμενο με το οποίο ο άνθρωπος συνδιαλέγεται. Η τωρινή ηθική του διαχωρισμού που καθιστά τη φύση αντικείμενο στα χέρια του ανθρώπου είναι πλέον ξεπερασμένη.
Βασισμένη σε αυτό το εσφαλμένο ηθικό σύστημα, η ανθρώπινη τεχνο-επιστημονική μέγγενη των νεότερων χρόνων αλλάζει την ισορροπία της «μάχης» του ανθρώπου ενάντια στη φύση. Η εφαρμογή στη φύση της προηγμένης επιστήμης και τεχνολογίας για την παραγωγή υλικού πλούτου από τη βιομηχανική επανάσταση και έπειτα είναι όχι απλά καταστροφική για τη φύση αλλά αυτοκαταστροφική για τον άνθρωπο. Ο άνθρωπος και οι παγκοσμιοποιημένες σήμερα πολιτείες του κυριαρχούν πάνω στη φύση και οδηγούν τον κόσμο, όπως πλέον γνωρίζουμε, στον μονόδρομο του εφιάλτη. Είναι επιτακτική ανάγκη να αλλάξει το ηθικό σύστημα, να επαναπροσδιοριστεί η σχέση μας με τη φύση και να στραφεί εκ νέου η τεχνο-επιστημονική δραστηριότητα από την εκμετάλλευση των φυσικών πόρων στην αποκατάσταση της ισορροπίας του πλανητικού οικοσυστήματος. Η ηθική πρέπει να εγκαταλείψει το παρόν και το ατομικό και να προβάλει τον εαυτό της στο μέλλον και στο συλλογικό. Μολονότι δεν πιστεύουμε στα ξωτικά, δεν είναι δύσκολο να ενεργούμε έτσι ώστε να αντιμετωπίζεται η φύση ως υποκείμενο και σκοπός της πράξης μας και όχι ως αντικείμενο και μέσο. Οφείλουμε να δράσουμε με συναίσθηση της ευθύνης της καθημερινής μας πράξης απέναντι σε ένα άλλο ζωντανό ον. Ο νέος προσανατολισμός της τεχνολογίας και οι αντίστοιχες μετατοπίσεις στην παγκόσμια οικονομία και πολιτική είναι αναγκαστικά έργο για την παγκόσμια κοινότητα, όχι για τα εθνικά κράτη. Η όποια δράση σε εθνικό επίπεδο πρέπει να έχει ως γνώμονα την καθολική αποκατάσταση της ισορροπίας στον πλανήτη. Η χάραξη ωστόσο ενός πλαισίου κοινής δράσης έχει μέχρι στιγμής αποδειχθεί ανέφικτη λόγω των αρνητών της κλιματικής αλλαγής, όπως οι Τραμπ και Μπολσονάρο και οι ομοϊδεάτες τους.
