Του Παναγιώτη Χριστιά
Τα μεγάλα άλματα στην κατανόηση των αρχαίων κειμένων δεν γίνονται συνήθως μέσα από τη σπουδή τους σε βιβλιοθήκες και μελετητήρια. Έρχονται μέσα από την τέχνη, από συγγραφείς όπως η Βιρτζίνια Γουλφ και αιρετικούς σκηνοθέτες όπως ο Πιερ Πάολο Παζολίνι. Για να καταλάβουμε το αρχαίο θέατρο, γράφει η Βιρτζίνια Γουλφ στο άρθρο της «Σχετικά με το ότι δεν γνωρίζουμε ελληνικά» (1925), «πρέπει να φανταστούμε την ομορφιά της πέτρας και της γης. Με ζέστη και ηλιοφάνεια και μήνες λαμπερής καλοκαιρίας, η ζωή φυσικά αλλάζει αμέσως. Η ζωή εξελίσσεται έξω από τις πόρτες. […] Τα μικρά περιστατικά συζητιούνται στον δρόμο, όχι στο καθιστικό, και εκεί παίρνουν τη δραματική τους διάσταση». Πριν καν αρχίσουμε να διαβάζουμε το αρχαίο κείμενο, πρέπει να έχουμε «μεταφράσει» το κλίμα της εποχής μας σε εκείνο της εποχής του Αισχύλου ή του Σοφοκλή.
Το 1970, ο Πιερ Πάολο Παζολίνι σχεδίασε μια διασκευή της Ορέστειας του Αισχύλου, την οποία ήθελε να ερμηνεύσουν Αφρικανοί, καθημερινοί άνθρωποι. Ταξίδεψε λοιπόν στην Ουγκάντα και την Τανζανία, αναζητώντας ανθρώπους που θα μπορούσαν να υποδυθούν πειστικά τον Ορέστη και την Ηλέκτρα, τον Αγαμέμνονα και την Κλυταιμνήστρα. Παράλληλα, μελέτησε αποσπάσματα από τον Αισχύλο και ανέπτυξε τη δική του θεωρία για την αρχαία Ελλάδα, την οποία πρόβαλε στην Αφρική της εποχής του. Επιστρέφοντας στην Ιταλία, παρουσίασε μια επιλογή από τα γυρίσματά του σε μια ομάδα Αφρικανών φοιτητών στο Πανεπιστήμιο της Ρώμης. Η ταινία του «Αφρικανική Ορέστεια» δεν ολοκληρώθηκε ποτέ. Το 1976, παρουσιάστηκαν στο φεστιβάλ των Καννών οι «Σημειώσεις για μια Αφρικανική Ορέστεια», το ντοκιμαντέρ δηλαδή των επιτόπιων ερευνών του Παζολίνι στην αφρικανική γη. Ο αδυσώπητος ήλιος της Ελλάδας του Αισχύλου, η σκόνη, ο ιδρώτας, οι ομιλίες στους δρόμους του Άργους ή της Αθήνας, ο ψίθυρος μιας ακατάληπτης γλώσσας ενός αρχαίου λαού «μεταφράστηκαν» στον σκληρό αφρικανικό ήλιο και τις πολίχνες της μαύρης Αφρικής, τη σκόνη των χωματόδρομων και τον ιδρώτα των αχθοφόρων. Ο αρχαίος ψίθυρος έγινε ο ακατάληπτος ψίθυρος μιας εξίσου αρχαίας αφρικανικής γλώσσας. Αυτή την κοινή γλώσσα των Ελλήνων και των Αφρικανών μίλησε ο Παζολίνι.
Ο Ιταλός σκηνοθέτης είδε στην Αφρική μια διαδικασία εκμοντερνισμού ανάλογη με αυτή της εποχής των ομηρικών ηρώων. Η ιστορία και ο μύθος της Ορέστειας σηματοδοτούν το τέλος της μυκηναϊκής, ομηρικής, εποχής και την αρχή της εποχής του «πολιτισμού», του κόσμου των πόλεων, του λόγου, του νόμου και της φιλοσοφίας. Ο κόσμος των αρχέγονων παθών, με την άτη, τηντίση, την ύβρη και τη νέμεση, ο κόσμος του άγραφου νόμου της εκδίκησης και των Ερινυών, της παράδοσης και των εθίμων υποχωρεί μπροστά στον επερχόμενο εξορθολογισμό της πολιτικής ζωής που θα φέρουν οι νέοι θεσμοί της Δίκης και της δικονομικής διαδικασίας. Ο κόσμος του κοινωνικού ενστίκτου, βίαιος και τραχύς, χάνεται με την ανάδυση του έννομου πολιτικού καθεστώτος. Ήδη, σε έναν Αθηναίο πολίτη της εποχής του Αισχύλου μόνο ρίγη φρίκης μπορούσαν να προκαλέσουν οι σκηνές συζυγοκτονίας και μητροκτονίας. Ο εκμοντερνισμός των λαών της Αφρικής, που καλούνται να εγκαταλείψουν τα προγονικά τους έθιμα και να ασπασθούν τον τρόπο ζωής των εθνών της Δύσης, όπως φαίνεται και από τους φοιτητές στους δρόμους που διαβάζουν Μάο και εμπνέονται από τη σοσιαλιστική κοινωνία, δείχνει να διαδέχεται τον κόσμο των φυλών και των αρχέγονων αφρικανικών εθίμων. Ίσως ο Παζολίνι να ήθελε να διασώσει με την κάμερά του αυτόν τον κόσμο που χάνεται μέσα στη λαίλαπα του πολιτισμού. Η γλώσσα των τραγικών ποιητών είναι η γλώσσα των ανθρώπινων παθών που δεν εκπολιτίζονται, που αντιστέκονται και που, όσο κι αν πιστεύουμε ότι τα έχουμε τιθασεύσει,χτυπούν σαν καταιγίδες την κοινωνική και πολιτική μας ύπαρξη. Η αφρικανική εμπειρία δεν είναι διαφορετική από την ελληνική εμπειρία. Γι’ αυτό τον λόγο η ελληνική γλώσσα αντικατοπτρίζεται με τόση ενάργεια στις αφρικανικές διαλέκτους και γλώσσες και στη δική τους άγρια ομορφιά.
Ο Παζολίνι μέσα από την αφρικανική του Ορέστεια μάς διδάσκει ότι η αρχαία ελληνική γλώσσα δεν είναι η γλώσσα των πολιτισμένων ηθών για την οποία επαίρονται οι Δυτικοί, αλλά ο αρχαϊκός ψίθυρος των παθών, ο οποίος ενυπάρχει στη ρίζα όλων των αρχαίων και σύγχρονων γλωσσών του κόσμου. Το 1940-41, σε μια εποχή που η επιλογή των ελληνικών σπουδών θεωρούνταν ως μια μορφή σιωπηρής αντίστασης στο φασιστικό καθεστώς, ο ίδιος ο Πιερ Πάολο Παζολίνι ανακάλυπτε εκ νέου τις αρχαίες ρίζες της Ιταλίας, όταν, σύμφωνα με τον Ιταλό ιστορικό Luciano Canfora, ξεκινούσε να μεταφράζει αποσπάσματα της αρχαϊκής ποιήτριας Σαπφoύς στα φριουλιανά, αρχαία ρομανική διάλεκτο της βορειοανατολικής Ιταλίας.
Όπως ο ίδιος ανάφερε αργότερα, η διαδικασία της μετάφρασης προκαλεί ένα είδος αναγέννησης του αρχαίου κειμένου μέσα από τη γλώσσα στην οποία μεταφράζεται.
Ο ίδιος ο μεταφραστής καλείται να επανεφεύρει και να ξαναδώσει ζωή στο λεξιλόγιο της νεκρής πια γλώσσας. Ίσως, αν είχε ολοκληρώσει την ταινία του, να βλέπαμε και να ακούγαμε το ξαναζωντάνεμα του κόσμου του Αισχύλου και των Ατρειδών μέσα από μια αφρικανική διάλεκτο.
